Быд мортлы ичӧтдырыд – ок, шуда кад! Ёртасьӧм, купайтчӧм, ворсӧм, верстьӧлы шойччигмоз отсасьӧм. Сэки чайтсьӧ, пыр лоӧ тадзи.
Но ХХ нэм шӧрын чужӧмаяслысь челядьдырсӧ торкис Ыджыд война: ныв-зонлы ковмис ӧдйӧ быдмыны-верстяммыны, помтӧг уджавны – отсавны тэчны шуда да сӧстӧм енэжа олӧм.
Буретш 1950-1960-ӧд воясӧ жӧ коли челядьдырыс И.Куратовлӧн литература музейын зільысь Диана Григорьевна Холоповалӧн. Ань окотапырысь казьтыштіс тайӧ кадсӧ, выльысь суныштліс сійӧ здукъясас.
Фронтӧвик ныв
– Чужлі Кулӧмдін районса Джеджим сиктын, – заводитіс сёрнисӧ Диана Григорьевна. – Батьӧс шулісны Григорий Ивановичӧн, сиктса ногӧн кӧ – Ӧльӧксан Иван Гриша. Мамӧй – Елена Васильевна, Вась Елена, чужліс Дон сиктын.
Кыкнанныс мунісны война пыр. Батьӧй вӧлі Калининскӧй фронтса лыжнӧй батальонын, чорыда доймавліс юрыс. Квайт тӧлысь бурдӧдчис госпитальын, сёрниыс весиг бырлӧма. Сэсся бара на муніс фронт вылӧ, тышкасис японечьяскӧд. Бергӧдчис гортӧ сӧмын 1946 воын. Мамӧй – зенитчица, вӧлі Карельскӧй, Белорусскӧй фронтын, нывъёртъясыскӧд воис Германияса Лансберг карӧдз.
Война помасьӧм бӧрын мамӧӧс ыстісны Джеджимӧ уджавны велӧдысьӧн, и сэні найӧ паныдасисны батькӧд, регыд и ӧтлаасисны.
Ме чужи 1949 воын, семьяын вӧлі ӧтнам. Война вылад сьӧкыд снаряд ящикъястӧ кыскалӧм бӧрын мамӧ сэсся эз вермы чужтыны челядьтӧ. Но менам вӧлі уна воча чой-вок, ставныскӧд ёна лӧсялі, быдмим ӧтлаын. Ӧнӧдз на ичӧтджыкъясыскӧд пыр паныдасьлам, ӧта-мӧдӧс пыдди пуктам. Чой-вок пӧвстын ме ӧні медыджыд коли…
Чужлі пӧль-пӧч керкаын, ӧнӧдз на тайӧ важиник стрӧйбаыс сулалӧ сиктын. Бӧрынджык нин бать-мам лэптісны ассьыныс оланін. Пӧчӧс да пӧльӧс нэм помӧдзныс зэв ёна радейтлі, найӧ вӧліны зэв шань да вежавидзысь йӧзӧн. Пӧльӧ ёна эскис Енлы, миянӧс, внук-внучкаӧс, тшӧтш жӧ велӧдліс лоны Енлы эскысьясӧн. Жаль, сійӧ кадас пӧльлысь татшӧм кӧсйӧмъяссӧ эг ёна гӧгӧрвоӧй да омӧля кывзылім. А пӧчӧ олӧм чӧжыс вӧлі зэв раминик, чужтіс-быдтіс нёль пиӧс да куим ныв, пыр отсасис внук-внучкасӧ видзны.
Ми ӧти пос помын олім, да бать-мам кӧ удж вылынӧсь, пыр на ордын вӧлі. Ичӧтсянь куті отсасьны пыртлыны пес да ва, мыськыны джодж. Студенталігӧн нин гортӧ кӧ волывлі, медводз на ордӧ котӧртлі, тӧдмалі, оз-ӧ ков мыйӧнкӧ отсыштны.
Дерт жӧ, и мойдъяснад медводз пӧль-пӧч тӧдмӧдісны, а сэсся нин асьным, воча чой-вок, каям пӧлатяс да ӧта-мӧдлы мойдам, висьтавлам кутшӧмкӧ повзьӧдчана лоӧмторъяс.
Ме бать-мамлӧн кӧть и ӧтнам быдми, некор эг ӧтдортчыв сиктса уджысь. Мамӧ олӧма нин вӧлі, миянкӧд карын тӧвйис, да ӧтчыд меным шуис: «Ёна жӧ ми тэнӧ ичӧтсяньыд уджӧдлім». А ме воча: «Ставыс тайӧ бур вылӧ лоис, сиктса уджыд велӧдӧ лоны прамӧй мортӧн».
Мамӧй жӧ и висьтавліс, мый коркӧ, меным сизим кымын арӧс вӧлӧма, пӧль-пӧч керкаӧ сувтӧмаӧсь шойччыны чиганъяс. Найӧ аддзӧмаӧсь, кыдзи ме карнанӧн ыджыдкодь ведраясӧн юысь ва катӧда, да и шуӧмаӧсь: зэв на пӧ нывныд ичӧт, мыйла лэдзанныд татшӧм сьӧкыдторсӧ вӧчны?
А ворсанторъяс пӧвстысь казьтыла мамӧн вурӧм акань. Помнита, меным нёль кымын арӧс вӧлі. Аканьыд ёна нин важмӧма да, кытчӧкӧ шыбитӧмаӧсь. Мисьтӧммӧм вӧснаыс кутӧмаӧсь сійӧс
Ӧпрӧсьӧн шуны. Бать-мам удж вылынӧсь, а менӧ ботан кыигмоз видзӧ суседным, ар дас нёля Ёгор. Ме мырдӧн корся ассьым аканьӧс, чайта, сійӧ гӧбӧчын. Ёгорыд менӧ и повзьӧдлӧ: «Эн мун гӧбӧчланьыд, Ӧпрӧсьыд кватитас!». Тадзи, вӧлӧмкӧ, шуӧ сы вӧсна, мед ме гӧбӧчад ог усь.
Колхозын удж
11-12 арӧснад ми, сиктса челядь, ёна нин отсасьлім колхозад. Вӧлі сійӧ «Выль йӧз» нима, районад зэв водзмӧстчысь. Сэні и трактор, и машина, и вартан машина, и электростанция уджаліс, быдпӧлӧс скӧттӧ видзисны и. Гожӧмнад град выв пуктасъяс весалім: капуста, морков, сёркни… Мӧсъястӧ лысьтыны отсалам, а тӧвнас вӧвъястӧ ю дорӧ юктӧдны лэччӧдлім. Уна сикас удж вӧчлім. Гортын ар дас кыксянь жӧ куті лысьтыны мӧс, пусьыны. Мамӧ уджсьыс орӧдчывтӧг карын велӧдчис, а батьӧ уна во колхозын трактористаліс – тулыснад 4 час асылын нин мутӧ колӧ гӧрны, пуктысьны. Уджыд пыр тырмис и гортад, и колхозын. Сэки сиктъясад олӧмыс пуис. Праздникъяс дырйи йӧзыд ӧтув кужлісны гажӧдчыны, клубын концертъяс петкӧдлісны. Ми, челядь, тшӧтш жӧ пыр клуб сцена вылын сьылім-йӧктім.
А 14-15 арӧсӧн гожӧмъяснад войколӧн турун пуктылім сиктсянь ыліджык видзьяс вылын – Джеджим пармаын да Выль Эжва сайын. Гырысьяс пиысь сӧмын бригадир да пусьысь вӧліны. Ок, и гажаа овлім: луннас уджалам, а рытнас бипур дорын сёрнитам-сьылам. Вонъясӧ разӧдчыны абу окота, а нёль час асылын лысва вылас колӧ чеччыны ытшкыны – ӧдва садьман…
Волейбол да «чурстав»
Ичӧт да шӧр классъясын велӧдчигӧн ворслывлім ёна. Тӧвнад уна исласим, лым сюръя кодьӧн гортӧ волывлім. Тулысланьыс, кор нин лымйыс кутӧ сывны да ляпкалыштны, лым пиас увлань юрӧн сунавлім. А ӧтчыд ме муртса эг пӧд – сибді тадзи тювгысигӧн. Кыдзкӧ тай перйӧмаӧсь-а. Гожӧмнас Важ Эжваын ёна жӧ и купайтчывлім, лӧзӧдтӧдз! Сэсся шонтысим бипур дорын.
Шоныд каднад кывтыдын ворсім волейболӧн. Сэсся рӧмдыштас да, «чурставӧн»: юксьылім кык чукӧрӧ, ӧтиыс сиктын дзебсьӧ, мӧдыс – корсьӧ. Ӧтчыд ми сайӧдчим катыдпомса важиник пывсянӧ, мӧдъясыдлы дышӧдӧма ворсны, да разӧдчӧмаӧсь гортаныс. А ми сідзи и пукалім 4 час асылӧдз, век виччысим, мися, корсьӧны…
Донса интернатын олігӧн шойччан лунъясад зэв окота вӧлі гортӧ кайлыны. Асфальтыд, сэки, дерт, эз на вӧв, сӧмын груз новлан восьса кузола машинаяс ветлісны. Мӧдӧдчим Джеджимӧ: ывлаас нелямын градус кӧдзыд, гортӧдз 25 километр… Сиктӧ воим да, помнита, кузовсьыс чеччышті, а кок вылӧ сувтны эг вермы, сэтшӧма кынмыссьӧма. Мамӧ пыртіс гортӧ да катӧдіс паччӧрӧ…
Дерт жӧ, пионерӧн вӧлі и комсомолкаӧн. Помнита, зэв кывкутӧмӧн велӧді комсомолӧ пыригӧн правилӧяссӧ, примитісны райкомын. Ёна и полі, но торксьывтӧг ставсӧ висьталі.
Туйдысьяс
Миян челядьдыр кадыд вӧлі зэв шуда: 1950-1960-ӧд вояс, олӧмыс сиктъясад пуис, сӧвмисны колхозъяс, сэсся совхозъяс. Ми, челядь, пыр орччӧнӧсь вӧлім верстьӧкӧд, босьтчылім быд уджӧ.
И велӧдчӧмыс ставыс дум вылын. Нёльӧд классӧдз ас сиктса школаын тӧдӧмлун босьтім. Некор ог вунӧд: медводдза классын велӧдысьнас вӧлі Зинаида Михайловна, Кулӧмдінысь том ныв. Ок, и тӧлка да шань морт! Ёна радейті роч кыв урокъяс, диктантъяссьыд пыр вӧлі бур оценка. Школаад бура велӧдчи. А витӧд классянь ковмис овны интернатын: медводз Донын, а сэсся Кулӧмдінын. Дон школаын ёна радейті коми кыв да литература велӧдысь Елизавета Фёдоровнаӧс. Сійӧ кужис ӧзтыны муслун ас кыв дорӧ, сьӧлӧмсянь куті гижны комиӧн сочинениеяс, уна тӧдмалі миян гижысьяс йылысь. Да и Кулӧмдінын велӧдчигӧн ёна радейтлі роч литература урокъяс, велӧдысьнас вӧлі Василий Николаевич. Тшӧтш и история урок сьӧлӧм вылӧ воис, тӧдӧмлунӧн Антонина Васильевна Сладкоштиева юксис.
Асланыс предмет дорӧ муслунсӧ студенталан кадӧ сетісны Елизавета Андреевна Меньшикова да Валентина Андреевна Попова (Клыкова). Ӧтиыс велӧдіс коми кыв, мӧдыс – коми литература. Чайта, тайӧ йӧзыс и индісны менам олӧмын туйсӧ – пыр кӧсйи велӧдны челядьӧс. Да и мамӧй школаын жӧ нэмсӧ уджаліс.
Школаын велӧдчигӧн и радейтчӧмыд вӧлі: кӧкъямысӧд классын кажитчис ӧти зонка, тшӧтш и дасӧд классын сьӧлӧмкылӧмъяс чужлісны. Ми ӧд сэки зэв вежавидзим да, некоднанныс та йылысь эз и тӧдлыны. Уна во мысти Кулӧмдін школаын паныдасьлігӧн гусяторсӧ восьті, нывъяс шензисны: некодлы пӧ эн и висьтавлы да. Мися, эг.
Кадыс визувтӧ
Студенталан кадыд зэв жӧ гажаа колис. Ветлӧдлі пединститутса сьылан котырӧ, парашют кружокӧ, волейболысь сборнӧй командаын вӧлі и. Велӧдчи историко-филологическӧй факультетын коми группаын, тайӧ группаас пыдісяньджык велӧдім коми кыв да литература. Ми ставным вӧлім коми нывъяс, чукӧртчим Коми мулӧн уна пельӧсысь, пӧшти быд районысь, общежитиеын пыр ӧтсӧгласӧн олім. Ёна ветлӧдлім музей-театрӧ, торйӧн нин кажитчис драма театр. Сэки сэні ворсісны енбиа артистъяс: Г.П.Лыткина, В.Н.Рассыхаев, М.А.Красильников, Ю.И.Трошева, Г.П.Сидорова да мукӧд. Музейын уджалігӧн нин, сэк, кор дасьтім Н.М.Дьяконовлысь музей, ставныскӧд бура тӧдмаси, матысса ёртъясӧн лоим.
Дерт, кадыс визувтӧ, ёртъяс пиысь унаӧн нин мунісны олӧмсьыс. Колины студенталан кадся нывъёртъяс: Галя Рассыхаева (Шуралёва) да Таня Золотарёва (Нестерова). Ӧта-мӧдӧс ог вунӧдӧй, пыр кутам йитӧдсӧ.
Некор эг жалитлы, мый велӧдчи пединститутын. Школаын уджалі куим во, гортӧ ветлігӧн паныдасьла аслам велӧдчысьяскӧд, сёрнитла, пыр на пыдди пуктӧны да аттьӧалӧны. Школасьыд муні олӧмын вежсьӧмъяс бӧрын – ковмис овмӧдчыны карӧ, уна-уна во нин уджала музейын. Тайӧ уджыс кызвыннас йитчӧма коми кыв да литература видзӧмӧн, став тӧдӧмлунӧс бара жӧ ёнджыка сета челядьлы, велӧдчысь том йӧзлы, дерт, тшӧтш и верстьӧ войтырлы. Ёна радейта ассьым уджӧс.
Ӧнія том йӧзлы, студентъяслы сиа пыдди пуктыны ассьыныд велӧдысьястӧ, шедӧдны ыджыд тӧдӧмлунъяс, велӧдчигӧн аддзыны сьӧлӧм сертиныд удж, кужны ёртасьны ӧта-мӧдныдкӧд. <>
Дасьтіс Надежда Пунегова.
Снимокъясыс Д.Г. Холоповалӧн гортса архивысь.