Михаил Мартынов – СССР-ысь спортса мастер, Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса вермасьӧмъясын унаысь чемпион, томъяслӧн спартакиадаса призёр, мӧд номера спортшколаса да «Ён ош» клубса тренер, 2017 восянь Россияса заслуженнӧй тренер, спортын первой категорияа судья. Быдтӧма-велӧдӧма Олимпиадаса бронза, Европаса да мирса призёр Владимир Никитинӧс да мукӧдӧс.
Тайӧ нималана мортыскӧд «Коми му» газетса корреспондентлӧн аддзысьлігӧн сёрниыс вӧлі эз сӧмын бокс да спорт йылысь. А мый йылысь нӧшта висьталіс Михаил Арифович?
Михаил Мартынов рингын вермасис 1967-1977 воясӧ. Сизимысь вермыліс республикаса да мукӧд турнирын. 1976 восянь нелямын сайӧ во зілис челядькӧд. Бӧръя воясӧ тренераліс бокс кузя республикаса сборнӧйын.
– Михаил Арифович, висьтыштӧй, кӧні чужинныд-быдминныд?
– Чужи 1951 воын Вылыс Максаковкаын. Мамӧй вужнас Сыктывдінса Лӧзым сиктысь, но быдмӧма Кулӧмдін районысь Керчомъяса детдомын. Кор Улыс Максаковкаын восьтӧмаӧсь сплавконтора, инасьӧма сэтчӧ увйысьны. Сэні и тӧдмасьӧма Ариф Валеевкӧд. Сійӧс мукӧд военнопленнӧйкӧд тшӧтш Интаса лагерысь вайӧдӧмаӧсь кыпӧдны выль леспромхоз.
Но 1953 воын, Сталинлысь амнистия йӧзӧдӧм бӧрын, батьӧй мунӧма чужанінас, Татарстанӧ, да бӧрсӧ абу и локтӧма, кӧть и кӧсйысьӧма. Та бӧрын мамӧй некымынысь на петалӧма верӧс сайӧ да чужтӧма квайт челядь. Ме семьяын вӧлі коймӧд.
– А кыдзи босьтчинныд боксас?
– Вылыс Максаковкаын сэки олісны быдсикас войтырыс, и ми ичӧтдырсянь велӧдчим дорйысьны, лоны ёнӧн да кывкутысьӧн. Став зонпосниыс окотапырысь котралісны 7-ӧд номера ГПТУ-са спортзалӧ, кӧні накӧд ноксис Юрий Забоев. Архангельскса вӧр институт помалӧм бӧрын сійӧс ыстӧмаӧсь Максаковкаӧ технорукавны. Юрий Константиновичлӧн вӧлӧма бокс кузя разряд, та вӧсна сійӧ мӧдӧма тшӧтш тренеравны.
Ме сы дорӧ локті сизимӧд классын. Спортса мастерӧ кандидат сэки нин меным шуис: «Миша, быд лун кӧ мӧдан асьтӧ песны, тренируйтчыны, кывзысьны тренерлысь, да лоас кӧ кӧсйӧм, тэнад эм ставыс, медым шедӧдны спортын гырысь вермӧмъяс».
Тайӧ кывъясыс пыдӧдз йиджисны вежӧрӧ. И ме ичӧтик воськовъясӧн мӧдӧдчи тайӧ вермӧмъясланьыс.
– И кор найӧ лоисны?
– 1966 воын кӧкъямысӧд классын велӧдчигӧн на верми Сыктывкарса, а во мысти нин – Коми Республикаса первенствоын.
Сэки бокс ёна сӧвмис миян регионын. Воркута, Инта, Печора, Сыктывкар да Ухта каръясысь вермасьӧмъясас пырӧдчис зэв уна боксёр. Ставыс тайӧ быттьӧ пестіс сьӧлӧмын кутшӧмкӧ би, ышӧдіс петкӧдчыны и ставсоюзса ордйысьӧмъясын.
Но школа помалӧм бӧрын во уджалі вӧрын. Сэсся велӧдчи связьса монтёрӧ квайтӧд номера ГПТУ-ын. И, дерт, эг вунӧдлы бокс йылысь.
1968 воын мӧді ветлыны Эжваӧ, сэки нин сэні вӧлі бокс кузя медбур секция.
А сэсся босьтісны армияӧ. Сэк кежлӧ менам вӧлі нин боксын верстьӧлӧн первой разряд. Гашкӧ, та вӧсна военкоматын думыштісны, мый татшӧм спортсменыд сгӧдитчас республикаын. Менӧ, а сідзжӧ боксёръяс Миша Канӧс да Николай Кипятковӧс кык во кежлӧ колисны служитны Сыктывкарса гарнизонӧ.
Катаев уличаса военнӧй часьтын сэки вӧлі меститчӧмаӧсь пытшкӧс войскаса салдатъяс. Олім пу керкаясын. Кирпичысь талунъя казармаяссӧ кыпӧдісны ёна сёрӧнджык.
Армия бӧрын 1972-1976 воясӧ велӧдчи техник-механикӧ целлюлоза да кабала вӧчысьясӧс дасьтан Сыктывкарса техникумын.
– Кор лоинныд СССР-ын спортса мастерӧн?
– 1976 воын Эжваын нуӧдісны «Огни Вычегды» газетлӧн приз вылӧ ставсоюзса турнир. Ме сэні шедӧді зарни медаль. Во мысти тайӧ жӧ вермасьӧм дырйиыс бара петкӧдчи медся бура да шедӧді «СССР-ын спортса мастер» ним. Сэки та могысь колӧ вӧлі кыкысь дорйыв вермыны ставсоюзса турнирын. Менӧ сэки вермасьӧм кежлас дасьтіс тренер Анатолий Михайлович Балалаев.
Та бӧрын инаси 15-ӧд номера ГПТУ-ӧ. Дас кык во луннас сэні уджалі производство велӧдысь мастерӧн, а рытъяснас «Бумпромстрой» комбинатса «Эжва» клубын тренируйті зонъясӧс спортсекцияын.
– Мыйла вуджинныд «Орбита» заводӧ?
– Патера вӧсна. 1988 воын сэні кыпӧдӧма нин вӧлі кык зэв ыджыд цех. 101-ӧд номераыс вӧлі Мясокомбинатланяс, а 102-ӧдас ӧні «Июнь» вузасян шӧрин. Кыкнанас монтируйтім-лӧсьӧдім оборудование, станокъяс. Чайта да, зэв донаӧс. Ӧнія ногӧн кӧ, лыдпаса роботъясӧс. Москваысь «Роскосмослӧн» «Композит» котырсянь тшӧкыда волывліс заводнас веськӧдлысь генерал.
Дерт, помалісны кӧ тайӧ заводсӧ, мыйта уджаланін эськӧ вӧлі сэні, а такӧд тшӧтш бур удждон, и том йӧз эськӧ кольччисны Сыктывкарӧ. Позис эськӧ и санкцияяс вылад сьӧвзьыны, тані вӧчны став электроникасӧ да сэтшӧм колана чипъястӧ.
Но перестройка да рынокыд ставсӧ путкыльтісны. Заводсӧ пӧдлалісны, станок-оборудованиесӧ код тӧдас кытчӧ шердйисны. Миян ӧд пыр сідзи – ставсӧ кисьтӧны, а бӧрас сэсся бӧр видлӧны лӧсьӧдны…
Бур кӧть, патера удиті босьтны.
– Кыдзи чужис «Ён ош» клуб, и мыйла сылӧн татшӧм нимыс?
– Кыккирудз пукавны абу велавсьӧма. 1994 воын шыӧдчи 23-ӧд номера школаӧн (ӧні Коми национальнӧй гимназия) веськӧдлысь Николай Гуляев дорӧ да вӧзйи восьтыны сэні бокс секция. Николай Васильевич петкӧдліс школаса пӧдвалсӧ, мукӧд жыр пӧ абу…
Дерт, ковмис мырсьыштны, петкӧдны сэтысь лыа, лӧп-ёг. Ёна отсалісны Сыктывкарса мэр Евгений Борисов да «Жилкомхозӧн» веськӧдлысь Сергей Лосев. Евгений Николаевичкӧд да Сергей Михайловичкӧд тӧдмасьлі Эжваын уджалігӧн на да тӧді, кыкнанныс радейтӧны бокс.
Во мысти нин Коми национальнӧй гимназия пӧдвалын восьтім бокс зал. Сійӧ эз вӧв ёна ыджыд. Шӧрас лӧсьӧдім ринг, стен пӧлӧныс ӧшаліс дас гӧгӧр мешӧк да вит юрлӧс. Сэки сьӧкыд вӧлі ньӧбны бур оборудованиесӧ, та вӧсна унджыксӧ вӧчим асьным. Крепыд дӧра мешӧкъясӧ масьтім важ матъясысь вата, а сідзжӧ лыа. Лӧсьӧдім и бур вежсянін.
А «Ён ош» нимыс кыдзкӧ ачыс и артмис. Ошкыд ён да видзчысьысь вӧрса пемӧс. Татшӧмӧн колӧ лоны и боксёрлы. Сэсся и ошсӧ серпасалӧма Сыктывкарса гербын.
Тайӧ клубас тренералі 2012 воӧдз. А сэсся мӧд номера спортшколаын зіли 2021 вося октябрӧдз да петі пенсия вылӧ.
– Борис Корнышев, Олег Цвирчак, Владимир Никитин, Никита Елфимов унаысь вермылісны республикаса, Россияса да войтыркостса турниръясын. Мый вӧчсьӧ тренерлӧн сьӧлӧмас, вежӧрас, кор быдтасыс шедӧдӧ медаль?
– Быдтасъяс пиысь медся вылӧдз кыпӧдчис спортса заслуженнӧй мастер Владимир Никитин. Рио-де-Жанейроса гожся Олимпиадаын сійӧ шедӧдіс бронза. Татшӧм жӧ медаль босьтіс Европаса, а эзысь – мирса чемпионатъясын. Унаысь вермыліс и странаса турниръясын. Буретш Владимир Никитинӧс быдтӧм-дасьтӧмысь 2017 воын меным сетісны «Россияса заслуженнӧй тренер» почёт ним.
Спортса мастер Никита Елфимов веськаліс Россияса сборнӧйӧ, унаысь жӧ шедӧдліс гырысь вермӧм. Ме дорын тренируйтчисны и спортса мастеръяс Руслан Павлов, Иван Головской, Данила Горский да мукӧд.
Кор кутшӧмкӧ вермасьӧм бӧрын аддза, кыдз быдтасӧй кыпӧдчӧ пьедестал вылӧ, лэптӧны миян страналысь флаг, юргӧ кып, меным зэв нимкодь. Тайӧ ӧд тренерлӧн да спортсменлӧн ӧтувъя зільӧм. И кор быдтасыд шедӧдӧ кутшӧмкӧ медаль, позьӧ здук кежлӧ сувтлыны, мӧвпыштны, мый эзджык артмы, мый вылын колӧ на зільыштны вир-яй ёнмӧдӧм да тшӧтш и психология боксянь. Быд пӧрйӧ казьтышта татшӧм серпас: кавшасин кутшӧмкӧ мыльк йылӧ, пуксин да шойччыштін. А сэсся видзӧдлан водзӧ да енэжтасас казялан мукӧд мыльк. Выныштчан, да бара туйӧ.
– Риоса Олимпиадасӧ, дерт, видзӧдінныд да «висинныд» Владимир вӧсна?
– А кыдз нӧ! Владимир меным пи кодь. Видзӧда сылысь став тыш-косьсӧ. Риоын сійӧ сьӧкыда, но куимнанысьсӧ вермис. Чайта, Ирландияса боксёркӧд тышкасигӧн рефери вӧлі сы дор да эз сет тырвыйӧ петкӧдчыны Владимирлы. Но та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ босьтіс бронза.
Ме чолӧмалі смс-ӧн, а сійӧ звӧнитіс да муртса оз бӧрд: мый пӧ меным бронзаыд, кӧсйи пӧ лоны чемпионӧн…
Сійӧ пыр вӧлі сэтшӧм. Рингын оз бӧрыньтчы, а пыр уськӧдчӧ водзӧ. Быд тыш вылӧ петӧ бӧръяысь моз. Тайӧн и торъялӧ мукӧдсьыс. «Ён ошкын» кызь арӧса зон лоис войтыркост тшупӧда спортса мастерӧн, а сёрӧнджык – Россияса куимысь чемпионӧн.
2012 воын Владимирлы вӧзйисны вуджны Белгород обласьтса Старый Оскол карӧ. Ме эг вӧв паныд. Ӧд боксыс сэні бурджыка сӧвмӧма. Нёль во мысти нин Владимир лоис Олимпиадаса чемпионӧн.
– Бать-мам окотапырысь вайӧдӧны челядьсӧ бокс секцияӧ?
– А быд ногыс овлӧ. Ӧтияс лыддьӧны, мый бокс – юр вем пыркӧдан спорт сикас да, кагасӧ вермасны дойдны. Ме такӧд абу сӧглас. Ӧд тренер велӧдӧ оз сӧмын кабырӧн шенасьны, но и видзчысьны кучкӧмысь, кужӧмӧн ветлӧдлыны рингті. Бокс кузя правилӧясын унатор буретш дзоньвидзалун дорйӧм могысь.
Бать-мам пиысь кодсюрӧ полӧ, мый бокс секцияӧ ветлӧм бӧрын каганыс мӧдас ставкӧд косясьны. Но ми велӧдам тшӧтш челядьӧс кутны асьнысӧ. На пиысь унаӧн оз лоны бур боксёрӧн, но збыльысь мужичӧй, Айму дорйысь наысь
артмас.
Миян дорӧ локтӧны зонпосни, кодъясӧс мам-бать пыдди быдтӧ улич. Найӧ кужӧны нин тышкасьны. Та вӧсна тренировка дырйи стрӧга видзӧдам, медым татшӧмыс эз вывтіась, а вӧчис ставсӧ бокс правилӧ серти.
Статистика петкӧдлӧ, мый буретш татшӧмъяссьыс артмӧны бур боксёръяс. Сійӧ жӧ Вова Никитиныс. Максаковкаысь жӧ, тӧда сійӧс дас арӧссянь. Зэв вӧлі вильыш. Школаса директорыс эз ӧтчыд норасьлы сы вылӧ. А ме сэки нин вочавидзлі: коркӧ, мися, мӧданныд казьтывны да гӧрдитчыны, мый школааныд велӧдчис нималана боксёр.
Уна зонпоснилы тренерыс бать пыдди. Гортаныс наысь ӧвтыштчӧмаӧсь. А ми, овлӧ, ог сӧмын бокс, а быдтор йылысь сёрнитам. Ми велӧдам найӧс радейтны бать-мамсӧ, чужанінсӧ, спорт да дзоньвидза оласног.
– Михаил Арифович, а секцияад вайӧдӧны нывъясӧс?
– Оз. Ме некор накӧд эг уджав. Ме серти, нывъяслы оз ков пырӧдчыны боксӧ, каратэӧ, дзюдоӧ да мукӧд спорт сикасӧ, кӧні спортсменъяслы колӧ тышкасьны, кучкавны ёрта-ёртсӧ, приёмӧн шыблавны джоджас. Нывъясыд ӧд аскиа мамъяс, налы кага чужтыны колӧ. Кӧть кыдз эн видзчысь, а боксын да мукӧд вына спорт сикасын, овлӧ, доймалӧны.
– Дыр-ӧ колӧ дасьтыны чемпионӧс?
– Чайта да, та вылӧ стӧча некод оз вочавидз. Ставыс морт, сылӧн кӧсйӧм, вын-эбӧс, психология да уджачлун сайын. Боксын унаӧн шуӧны: гырысь вермӧмын пӧ сӧмын дас прӧчентыс енби, а ӧкмысдасыс – зільӧм сайын. И, дерт, кыдзи тренерлысь кывзысьӧны. Боксад дисциплинаыд кужӧмлун дорысь тӧдчанаджык.
– Бокс йылысь юрӧ воис шмонь. Судитӧны боксёрӧс, гӧтырыслысь черлысӧ чегӧма да. Судьяыс и юалӧ: кыдз нӧ пӧ тадз артмис? Боксёрыс и висьтасьӧ: лунтыр пӧ тренируйтчи, рытнас вермаси рингын да ворсси, ёна мудзи, гортӧ локті скӧр, звӧнита, гӧтыр восьтіс ӧдзӧссӧ, а черлыыс восьса…
– А нинӧм ёна шмонитанаыс тані абу. Боксёрлӧн да и мукӧд спортсменлӧн эм сӧнӧр паметь. Овлӧ, он на удит мӧвпыштны, а кабырыд ачыс виччысьтӧг дітшнитас кодлыкӧ черлыас. Та вӧсна быдтасъясӧс пыр ӧлӧда, мися, казяланныд кӧ, мый кӧнкӧ пансьӧ тыш, вешйӧй бокӧ. Тэ кӧ кутшӧмкӧ тыш-косьын мастер, кут асьтӧ. Сы вылӧ и мастер, медым быдӧнкӧд воӧдчыны ӧти кывйӧ. Тшӧкыда кывлан, Россияын спортса сэтшӧмтӧ мастер пӧ, овлӧ, и самбист, и боксёр, ӧтчыд кучкӧмӧн кувтӧдзыс дойдӧма мортӧс. Рингын кӧть мыйта шенась кабырнад, а мукӧдлаас – оз позь.
– Допинг вӧсна странаса спортсменъяслы тупкисны туйсӧ мирса вермасьӧмъяс вылӧ…
– Ме эськӧ стӧчмӧді, эз сӧмын допинг вӧсна. Тайӧ вӧлі сӧмын помкаыс. Мый вӧсна нӧ Россиялы паныд йӧзӧдісны санкцияяссӧ?
А сёрнитны кӧ допинг йылысь, вын содтан препаратӧн, допингӧн, торъя сёян-юанӧн ачым эг дурлы, и быдтасъясӧс ӧлӧда таысь. Колӧ пӧттӧдз узьны, лючки сёйны да песны асьтӧ спортӧн. И, дерт, овны куритчытӧг да курыдтор ютӧг. Сідзжӧ колӧ ёнмӧдны асьтӧ психология боксянь. Спортад тӧдчана абу сӧмын вын да винёвлун. Весиг вермасиг-косясигӧн колӧ юрнад мӧвпавны.
– Ті нелямын во тренераланныд. Тайӧ каднас вежсисны-ӧ тренировкаясыс? И эм-ӧ Комиын бокслӧн аскиа луныс?
– Талун том тренеръяс пиысь унаӧн норасьӧны сьӧм абутӧм вылӧ. Юала налысь, мый вылӧ, мися, тіянлы колӧ сьӧмыс? Ме уджалі физкультураса да спортса уна министркӧд, и некодсянь эг кывлы «абу» да «оз позь» кывъяс.
Медводдзанас менам олӧмын вӧлі Валентин Иванов. Кӧть кутшӧм могӧн эг шыӧдчыв, пыр аддзыліс петан туй. Мыйта колӧ, вичмӧдлісны мукӧд карын вермасьӧмъяс вылӧ спортсменъясӧс нуӧдлӧм могысь. Кутшӧмкӧ бур да дона оборудование боксёрӧс быдтӧм могысь оз жӧ ков.
Дерт, та боксянь ми ёна кольччам Татарстанысь да Башкирияысь. Но Сыктывкарын эм Олимпиада кежлӧ спортсменъясӧс дасьтан спортшколаын зэв бур зал. Уджавны позьӧ, сӧмын эн дышӧдчы.
Талун миянӧс мӧдтор падмӧдӧ. Сӧвет кадӧ зонпосни котралісны бокс, штанга да вермасян секцияясӧ. А талун эм позянлун бӧрйыны каратэ, тхэквондо да уна мукӧд спорт сикас. Та вӧсна талун сьӧкыдджык корсьны аскиа боксёртӧ.
Тренировка боксянь мыйсюрӧ вежсис жӧ, медсясӧ тактикаыс. Талун боксыс, позьӧ шуны, тэрыбджык. Сэсся колӧ тӧдны, мыйысь судьяяс содталӧны очко, а мыйысь – оз.
– 2020 воын спорт сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктӧмысь тіянлы сетісны Россияса Олимпиада комитетлӧн исполкомлысь «Fair—play» диплом…
– Веськыда кӧ, некор эг виччысь кутшӧмкӧ диплом, заслуженнӧй ним. Челядьӧс пыр велӧді: быд лун, быд тренировка – тайӧ Олимпиадалань ичӧтик воськов. И кодсюрӧлӧн тайӧ эскӧмыс збыльмис.
А странаса, республикаса, ведомствоса веськӧдлысьяс кӧ казялісны зільӧмӧс, таысь зэв нимкодь.
– Михаил Арифович, ті шуинныд, мый Владимир Никитин тіянлы пи кодь. А асланыд челядьныд боксас эз пырӧдчыны?
– Ме кыкысь гӧтрасьлі, быд пӧрйӧ чужтылім пиӧс. Ыджыдджыкыскӧд огджык ёртасьӧй, а ичӧтджык Миша пиӧй бокс кузя спортса мастер жӧ. Сыктывкарса госуниверситет помалӧм бӧрын муніс служитны Краснодар крайӧ да сэтчӧ и кольччис уджавны военнӧй училищеын.
– Ті видзӧданныд, кыдз республикаын сӧвмӧ мукӧд спорт сикасыс?
– Пыдди пукта став сикас спортсменсӧ, на лыдын и шахматӧн ворсысьӧс, и уялысьӧс. Ӧд спорт бурмӧдӧ-ёнмӧдӧ мортлысь этш-ӧбичасӧ, сӧвмӧдӧ вежӧрсӧ, велӧдӧ дисциплинаӧ.
Зэв ёна нимкодяся лызьӧн котралысьясӧн, баскетболӧн, мача хоккейӧн ворсысьясӧн.
– Республикаса боксӧ коді пуктіс медыджыд пай, кодъяслысь портретъяссӧ колӧ ӧшлыны тренируйтчанінын?
– Республикаса боксын быдмис СССР-са да Россияса спортын комынысь унджык мастер, на лыдын Эдуард Захаров, Борис Лагутин, Олег Саитов, Зенонас Вилимас, Михаил Бауров, Виктор Заславский, Егор Елагин, Владимир Бурцев, Владимир Балай, Виктор Оганов, Владимир Никитин, Леонид Мартынюк. Тайӧ боксёр-тренеръясыслӧн ним-овыс медводз воис юрӧ. Кӧть ставныслысь снимоксӧ ӧшлы стенӧ, но кытысь татшӧм ыджыдсӧ аддзан… <>
Николай РАЗМЫСЛОВ.
Снимокъясыс авторлӧн да Михаил МАРТЫНОВЛӦН гортса архивысь.