«Коми мулӧн» тайӧ петассянь босьтчам «Юрган» телеканалкӧд нӧшта ӧти ӧтувъя уджтасӧ – асланым газет лист бокъясын кутам йӧзӧдны медся интереснӧй да тӧдчана передача серти гижӧдъяс. Тайӧ уджтасыс и «юргансалы» зэв колана, ӧд налӧн лоас оз сӧмын видзӧдысь, но нӧшта и лыддьысьысь.
Кола кӧджын ӧнӧдз на кольӧмаӧсь война пасъясыс: окопъяс, дзот-дотъяс, патрон гильзаяс, сутшкасьысь сутуга…
Карельскӧй фронт йылысь этша гижӧны, этша сёрнитӧны, ӧд сэні эз грымакыв вир кисьтана гырысь тыш-косьыс. Но буретш тайӧ фронтыс войналӧн медводдза лунъяссянь сувтӧдіс фашистъясӧс, эз лэдз налы водзӧ мунны. Кӧть эськӧ СССР вылӧ уськӧдчӧмсянь сизимӧд лунас нин немечьяс чайтӧмаӧсь воӧдчыны Мурманскӧдз.
Петан туйсӧ аддзӧмаӧсь
Война воясӧ Мурмансклӧн тӧдчанлуныс вӧлі вель ыджыд. Буретш сэтчӧ, йизьывтӧм портӧ, ленд-лиз серти союзникъяссянь воис техника, ӧружие, сёян-юан. Немечьяс кӧсйисны ӧдйӧджык босьтны и Мурмансксянь мунысь кӧрт туйсӧ, а сідзжӧ никель куйлӧдъяс. Мупытшкӧсса тайӧ озырлуныс зэв колана военнӧй промышленносьтлы.
Войвылын сьӧкыд тышъяс пансисны 1941 вося июнь 29 лунӧ. Сӧветъяслӧн 14-ӧд армиялы да Севернӧй флотлы паныд гитлеровечьяс сувтӧдісны немечьяслысь кык да финнъяслысь ӧти корпус. Но Рытыввыв Лица юысь водзӧ вӧрӧг мунны эз вермы. Тайӧ ю пӧлӧныс фронтлӧн визьыс муніс 1941 вося гожӧмсянь 1944 вося октябрӧдз.
Немеч штабъясса картаясын вӧлі серпасалӧма туйяс, а кор фашистъяс воисны Кола кӧджӧ, аддзисны, мый збыльвылас найӧ абуӧсь, эмӧсь сӧмын кӧръясӧн ветлан ордымъяс. И пленӧ веськалӧм гӧрдармеечьясӧс тшӧктісны нюжӧдны Петсамо (ӧні – Печенга) карсянь матӧ 60 километр кузьта кӧрт каната туй (сійӧс ӧдйӧджык вӧчны и вӧдитчыны сыӧн во гӧгӧр позьӧ). Титовка посёлок дорын сійӧ вожалӧ, ӧтар туйыс мунӧ Муста-Тунтури гӧралань, мӧдыс – Рытыввыв Лица юлань. Петсамоын фашистъяс сӧвтлісны вагонеткаясӧ фронтлы став коланасӧ да мӧдӧдлісны тыш мунанінӧдз. А бӧрсӧ сійӧ жӧ вагонеткаясӧн госпитальясӧ нулісны ранитчӧмаясӧс.
Гӧрд Армия сопкаяс костын туй эз вӧчлы – та вылӧ эз вӧв ни кадыс, ни выныс. Но петан туйсӧ аддзис жӧ – вӧрӧгкӧд тышкасьны воисны кӧръяс, кӧр видзысьяс.
И тайӧ вӧлӧма бур петан туйӧн. Бушкола тӧвъясӧ джуджыд лымъя тундраті некутшӧм техника мунны оз вермы, а кӧра-даддяыд нэмсӧ сэті ветлӧ. Да и сёяныс кӧръяслӧн кок улас – яла нитш.
Ӧружиеыс – кӧръяс
Медводдза куим ротасӧ котыртісны Мурманск обласьтса Саами да Ловозеро районъясса кӧръясысь. На бӧрся видзӧдісны Кола кӧджса саамъяс, коми-изьватас да яранъяс.
Ӧти суткиӧн Ловозеро сиктысь мунӧма тышкасьны куимсё морт.
Ловозероысь Зоя Рочевалӧн батьыс, Дмитрий Гаврилович, медводдзаяс лыдын веськалӧма фронт вылӧ. Служитӧма Североморск дорын, кӧръясӧн новлӧдлӧма боеприпас, мукӧд груз, петкӧдалӧма тыш мунанінысь ранитчӧм салдатъясӧс.
–Ӧружиесӧ налы абу сетӧмаӧсь,– висьталӧ Зоя Дмитриевна. – Ӧружиеыс налӧн – кӧръяс!
Кӧр видзысьяс фронт вылӧ мунӧмаӧсь асланыс кӧръясӧн, асланыс паськӧмӧн – малича-тӧбӧкӧн. Тӧв йылад кӧдзыд дырйи шынельнад кувтӧдзыд верман изӧймитны-кынмыны, а кӧр кыс паськӧмнад и шоныд, и вӧрны-котравны нинӧм оз мешайт.
–Маличанас и служитісны, – висьталӧ Ловозероысь Валентина Совкина. – Ставӧн, кодъяс веськавлісны кӧр батальонъясӧ, мед найӧ и абу кӧр видзысьяс, тшӧтш пасьтавлісны малича-тӧбӧктӧ – шынельсьыд маличаыд ёна бурджык.
Валентина Совкиналысь пӧльсӧ, саам Егор Андреевич Захаровӧс, фронт вылӧ босьтӧмаӧсь 1941 вося ноябрын. Витсё кӧр сылӧн дӧзьӧр улын вӧлӧма.
–Бура найӧс видзӧма, пыр вердасаӧсь пӧ, вынаӧсь вӧлӧмаӧсь сылӧн кӧръясыс, – висьталӧ Валентина Совкина. – Кор юасьлім война йывсьыс, пӧльным шулывліс, бурджык пӧ лоас, тайӧс кӧ ті он тӧдӧй. Вывті уна лёкыс пӧ вӧчсьӧ война вылад. А телевизор пыр кӧ Германия петкӧдлӧны, шулывліс, Германиясӧ пӧ помсянь помӧдз мунлі.
И збыльысь, 1944 воын Карельскӧй фронт бырӧдӧм бӧрын кӧр видзысьясӧс мӧдӧдӧмаӧсь мукӧд фронт вылӧ, и унаӧн на пиысь Германияӧдз воӧмаӧсь.
Но сэтчӧдз ылын на вӧлӧма, кӧдзыд войвылын куим во на ковмӧма тышкасьны и кӧр видзысьяслы, и кӧръяслы.
Фронт вылӧ
Кӧр батальонъяс котыртӧм вӧсна кывкутӧма 14-ӧд армияысь ветеринария юкӧнӧн веськӧдлысь полковник Дмитрий Тульчинский. 1-ӧд да 2-ӧд ротаяс тышкасьӧмаӧсь Мурманск дорын, коймӧдсӧ ыстӧмаӧсь Кандалакшалань. Быд ротаын вӧлӧма 154 морт, 1.015 кӧр, 15 пон, 313 дадюв. Но Кола кӧджысь чукӧртӧм кӧрыс оз вӧлӧм тырмы.
–1941 вося ноябрь 20 лунӧ оборона кузя Госкомитет йӧзӧдӧма 930С номера гуся приказ. Сэні индӧма котыртны кӧр батальонъяссӧ Кардор обласьтысь Ненеч кытшса да Коми АССР-са кӧр видзысьясысь да кӧръясысь, – висьталӧ история туялысь Антон Нисковский.
Фронт вылӧ урчитӧмаӧсь босьтны Ненеч кытшысь квайт сюрс кӧр да квайтсё мортӧс, Комиысь – нёль сюрс кӧр да кӧкъямыссё мортӧс.
–Бӧрйӧмаӧсь медбур кӧръяссӧ, чукӧрмӧма кык отряд, сюрсысь унджык пемӧс, – висьталӧ Изьваса краеведческӧй музейын уджалысь Антонина Артеева. – Сизябын кӧр видзысьяслы, ветеринаръяслы, зоотехникъяслы военнӧй делӧӧ велӧдан курсъяс нуӧдӧмаӧсь.
1941 вося ноябрь помын, декабрь заводитчигӧн кӧр стадаяс тундраса воргаясті мӧдӧдчӧмаӧсь рытыввывлань, Кардор бокса Рикасиха станцияӧ. Максим Егорович Чупров казьтылӧмъясас пасйӧ: «Миян отряд петіс туйӧ 1941 вося декабрь 2 лунӧ. Ми мӧдӧдчим медводдзаясӧн. Кардорӧ мунім Мозын да Пинега юясбокса туйӧд, мукӧд лунас 80 километр вуджлім. Войяснас пастукъяс кӧръяссӧ видзисны. Поводдяыс кӧдзыд вӧлі да, унаӧн чужӧмсӧ, кокъяссӧ кынталісны».
–Миянӧс, куим зоотехникӧс, мӧдӧдісны Кардорӧ. Сэтчӧ воим да, индісны кӧра-лызя батальонъясӧ ветеринарнӧй врачьясӧн, – тайӧ нин Бакурысь зоотехник Степан Мартынович Терентьевлӧн казьтылӧмъясысь юкӧн. – Висьталісны, локтӧны пӧ Ненеч кытшысь, Коми АССР-са Изьва да Усвавом районъясысь войтыр. Миян батальонӧ веськалісны Изьва районсаяс. Кодъяс оз вӧлі кужны кӧрнас ветлыны, найӧс велӧдны ковмис.
Воысьяс пӧвстас ӧд и колхозникъяс, педагогъяс, мукӧд профессияа йӧз вӧлӧмаӧсь. Найӧс и велӧдӧмаӧсь кӧръясӧн ноксьыны, весиг чум сувтӧдны. Февральнас кӧр батальонъяслы дас вит лун учениеяс нуӧдӧмаӧсь, сэки тӧдмалӧмаӧсь тшӧтш, кыдзи вӧрӧглӧн тылын диверсияяс вӧчны. А кӧръяс велалӧмаӧсь войналӧн гора шы дорӧ – на весьтті лэбалӧмаӧсь самолётъяс, орччӧн взорвитчалӧмаӧсь снарядъяс. 1942 вося февраль 23 лунӧ салдатъяслӧн присяга вӧлӧма. А сэсся батальонъяс мӧдӧдчӧмаӧсь Кола кӧджӧ, Мурмансклань.
Элита
Медводдза отрядсӧ нуӧмаӧсь поездӧн, но кӧръяс висьмалӧмаӧсь да кувласьӧмаӧсь. Кувласьӧмаӧсь и тшыгъялӧмсьыс: яласӧ абу удитӧмаӧсь заптыны да, пемӧсъяссӧ турунӧн вердӧмаӧсь. А кӧръясыд турунтӧ оз сёйны. Та вӧсна мукӧд отрядыслы тшӧктӧмаӧсь воӧдчыны ас кокӧн. А тундраын ноябрь-декабрыс – медся сьӧкыд кадколаст: войяс кузьӧсь, поводдяыс кӧдзыд, турӧба.
–Туй помланьыс кӧръяс сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, мый муннысӧ оз нин вӧлӧм вермыны. Кок йывсьыс усьӧм пемӧсъяссӧ дадюв вылӧ пуктӧмӧн нуӧмаӧсь, – висьталӧ Национальнӧй музейын уджалысь Елена Морозова.
Воӧмаӧсь Кола кӧджӧ 1942 вося мартын. 14-ӧд армияса командир генерал-майор Владимир Щербаковлы выльӧн воӧм салдатъясыс кузь туй бӧрад вывті жебӧн петкӧдчӧмаӧсь, да тшӧктӧма ёнджыка найӧс вердны. Тшӧтш и ыж яйысь пловӧн.
–Кӧр видзысьяс вылад первойсӧ абу ёна бура видзӧдӧмаӧсь. Ӧти-кӧ, маличааӧсь найӧ, а мӧд-кӧ, тӧдтӧм кывйӧн сёрнитӧны. Торйӧн нин тайӧ абу кажитчӧма политрукъяслы: а друг пӧ тайӧ аборигенъясыс немечьяс дорӧ пышъясны? – висьталӧ Ловозеро сиктса музейын зільысь Екатерина Устинова. – Кӧрдорсаӧс ӧлӧдӧмаӧсь ас кывнас сёрнитӧмысь, и медым найӧ ас костас рочасисны, комиясӧс, яранъясӧс да саамъясӧс сорлалӧмаӧсь-ӧтгудыртӧмаӧсь. Найӧ и тундрасӧ бура тӧдісны да паныд сувтлывлісны командиръяслы.
Кыдзи висьталӧ краевед, «Северная кавалерия» фильмлӧн автор Владимир Кузнецов, кӧрдорсалы ӧтчыд сӧмын колӧ лыйны вӧрса пемӧсӧ да стӧча веськавны. Мӧдысь ӧд кор на пӧ пемӧсыс паныдасяс. И та вӧсна пӧ найӧ бур снайперъясӧн вӧліны.
–Найӧ и вӧрӧгтӧ вӧрса зверӧс моз жӧ лун, мӧдӧс, коймӧдӧс вермисны кыйӧдны. А сэсся «босьтлісны» найӧс лӧня, лыйсьытӧг, – висьталӧ сійӧ. – Войвылын немечьяслӧн тышкасис «Эдельвейс» дивизия, позьӧ шуны – элита. Но тайӧ элитаыслы паныд миян сюрис асланым элита – кӧр видзысьяс. Найӧ ӧд тундраад быттьӧ гортаныс. А гортад тэ век сюсьджык, повтӧмджык, писькӧсджык, некутшӧм «эдельвейсса» тэкӧд оз водзсась. И тайӧ зэв бур мӧвп вӧлі – войвывса фронт вылӧ босьтны войвылын олысьясӧс.
Талун шоныд, а аски – бушков
1941-1942 воясся тӧлыс лӧнь вӧлӧма, ыджыд косьяс абу мунӧмаӧсь. Немечьяс стрӧитӧмаӧсь туйяс, изйысь укреплениеяс, содтӧмаӧсь самолёт, корабль-катер лыдсӧ.
А миян армия дасьтысьӧма зырны вӧрӧгӧс. Верховнӧй главнокомандующӧй сувтӧдӧма мог: апрельнас бырӧдны вермахтлысь Лапландияса группировкасӧ да дас лунӧн вӧтлыны вӧрӧгӧс суйӧр сайӧ.
Но Войвыв кытш сайын тулысыд асныра: талун – шоныд, а аски бушков петӧма. Апрель шӧрнас буретш шондӧдӧма, салдатъясӧс пасьтӧдӧмаӧсь гожся шынельясӧ да Канадаысь вайӧм ботинки тшӧктӧмаӧсь кӧмавны. И сёянсӧ сӧмын нёль лун тырмымӧн сетӧмаӧсь, кӧть военнӧй операциясӧ дас лун кежлӧ урчитӧмаӧсь.
Тулыснас и кӧръяслы абу кокньыд. Гӧныс вежсьӧ, да и кӧрымыс оз тырмы. Но разведка юӧртӧма, немечьяс пӧ тшӧтш дасьтысьӧны наступайтны, и колӧ вӧлӧм ордйыны найӧс.
Операцияыс заводитчӧма апрель 28 лунӧ. Миян авиация да артиллерия абу вермӧма пасьвартны немечьяслысь укреплениеяссӧ. А май 3 лунӧ поводдяыс тшыкӧма, турӧбавны кутӧма. Джуджыд лым дзебӧма уна сё виӧм да кынмӧм салдатӧс. И сӧмын кӧра-даддяяс вермӧмаӧсь ветлыны лымйӧн тырӧм да йизьӧм сопкаясті, петкӧдны ранитчӧмаясӧс.
–Кыдзи тэ кутан тышкасьны, коскӧдзыд кӧ лымйӧ вӧян? И кыдзи мӧдан пушка-миномёттӧ кыскыны, ю-тыяс кӧ воссисны нин, нюръяс небзисны, – водзӧ висьталӧ Владимир Кузнецов. – Миян 15 сюрс морт пӧгибнитіс тайӧ операция дырйиыс. А немечьяс воштӧмаӧсь сӧмын куим сюрсӧс.
Отсӧг вылӧ воӧма 152-ӧд стрелкӧвӧй дивизия. Кокни паськӧма салдатъяс 90 километр мунӧмаӧсь, но воӧмаӧсь фронт вылас да, 11 сюрс мортысь сӧмын витӧд пайыс тышкасьны вермӧма. Водзсасьны немечьяслы паныд вынныс абу нин вӧлӧма.
Тайӧ жӧ кадӧ миян морскӧй пехоталӧн 12-ӧд бригада наступайтӧма Пикшуев нӧрыс дорын. Бригадаыскӧд десантируйтчӧма и 200 кӧр.
«Берегын тыш нин мунӧ, а десантысь уна боеч да кӧръяс век на корабльяс вылынӧсь, – гижӧ письмӧын та йылысь взводса командир С. Шерстобитов. – Николай Хатанзей шыӧдчис ме дорӧ, тшӧктӧй пӧ кӧртавны дадювъяссӧ ӧта-мӧд бердас, и ми кыскам найӧс берегӧдзыс. А кӧръяс пӧ асьныс воӧдчасны. Дадювъяс бӧрсяыс кӧръяс тшӧтш уськӧдчисны ваас. Кор десант шыбитанінӧ воис фашистъяслӧн авиация, берегыс куш нин вӧлі. Кӧра-даддяяс нуисны нин ӧрудиесӧ да боеприпассӧ. Сопкаяс костсьыс лётчикъяс найӧс эз казявны».
А сопкаясас пансьӧма чорыд тыш. Кӧдздӧдӧма, миян салдатъяс кольӧмаӧсь пестӧг, палаткаястӧг, сёянтӧг. 570 ранитчӧмаӧс петкӧдӧмаӧсь кӧръясӧн. Но и пемӧсъяслӧн выныс абу помтӧм. Май 7-8 лун кежлӧ, кор воӧма отсӧгыс, 12-ӧд бригадаысь джын боечыс пӧгибнитӧма нин. Пикшуев нӧрыс дорын тыш-косьясын усьӧма саридзса 4 сюрсысь унджык пехотинеч.
–Тӧлктӧм, ковтӧм операция тайӧ вӧлі, – висьталӧ Владимир Кузнецов.
Муста-Тунтури
Муста-Тунтури хребет нюжӧдчӧма Шӧр кӧджсӧ материккӧд йитысь венӧрті. 1939 воӧдз сэті мунӧма СССР да Финляндия костын суйӧр. Финнъяскӧд война бӧрын границаыс лоӧма кӧкъямыс километрӧн рытыввывланьджык.
Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи Муста-Тунтуриті мунӧма фронтлӧн визьыс. И тайӧ дзик ӧти места, кыті вӧрӧг война помӧдзыс абу вермӧма водзӧ воськовтны весигтӧ ӧти метр.
Фашистъяс сулалӧмаӧсь хребетлӧн ньывкӧсджык бокас, миян – крут-джыкинас. Кыпӧдчыны сэті вӧлӧма ёна сьӧкыдджык.
Ӧні Муста-Тунтури бокын эм музей. Волӧны сэтчӧ Россия пасьталаысь. Тышъяс йылысь налы висьтавлӧ Юрий Кобяков:
–Тані вӧліны и подводникъяс, и катерникъяс, и лётчикъяс, и разведчикъяс. И кӧр батальонъяс. Коми АССР-ысь татчӧ вайӧдлісны 4,5 сюрс медъён кӧрсӧ.
Муста-Тунтури дорын тышъяс йылысь гижлӧма Константин Симонов. Лёнька, «Сын артиллериста» поэмаысь герой йылысь сійӧ кывлӧма 1942 воын Рыбачӧй кӧджын. Сэні жӧ медводдзаысь лыддьӧма салдатъяслы «Жди меня» кывбурсӧ. И кӧръяс йылысь пасйӧд вӧчлӧма: таті пӧ и машина оз письт, и вӧлыд морӧсӧдзыс лымъяс вӧяс. Но кӧра-даддяяс пӧ ветлӧны, вайӧны фронт вылӧ патрон да вӧлӧга, а ранитчӧмаясӧс петкӧдӧны тылӧ.
Шӧр кӧджын вӧлӧма и литераторъяслӧн «Редакционная землянка» котыр. Фронтвывса газетысь корреспондент Николай Букин гижлӧма сэні «Не жить мне без моря» кывбур. Сёрӧнджык кывбурыс лоӧма «Прощайте, скалистые горы» сьыланкывйӧн.
Вӧрӧг тылӧ
1942 вося сентябрын генерал Щербаков тшӧктӧма лӧсьӧдны 31-ӧд кӧра-лызя батальон. Командирнас сэтчӧ индӧмаӧсь полковник Владимир Соловьёвӧс. Батальон водзас сувтӧдӧмаӧсь мог – писькӧдчывны вӧрӧглӧн тылӧ.
Петсамоса аэропортӧ кӧраяс воӧдчӧмаӧсь пемыднас, бырӧдӧмаӧсь видзысьяссӧ, взрывчатка пуктӧмаӧсь да лӧня бӧр мунӧмаӧсь. Немечьяс эськӧ уськӧдчылӧмаӧсь вӧтӧдны, но кӧра-даддяястӧ суӧдны абу вермӧмаӧсь.
Мукӧддырйи вӧрӧглӧн тылӧ ветлӧмыс нюжавлӧма некымын вежонӧдз.
И кӧръяс таын ыджыд отсӧгӧн вӧлӧмаӧсь, ӧд найӧ и ранитчӧм бӧрас шы оз лэдзлыны, а кӧрымсӧ асьныс аддзӧны-перйӧны.
Кӧрдорсаяс сёянсӧ асьныс жӧ сяммылӧмаӧсь корсьны, кыйӧмаӧсь чери, звер вылӧ пуктывлӧмаӧсь капканъяс.
Немечьяс тӧдмалӧмаӧсь кӧр батальонъяс йывсьыд да тшӧтш вайӧдӧмаӧсь фронт вылӧ пемӧсъясӧс. Осёлъясӧс. Но лунвывса пемӧсъясыд кӧдзыд Войвылад весиг ӧти тӧв абу вермӧмаӧсь тӧвйыны…
Квайт во мысти – бӧр асланыс тундраӧ
1944 во заводитчигӧн Карелияса фронтӧн командуйтны индӧмаӧсь генерал Кирилл Мерецковӧс, медым дасьтыны вӧрӧглы паныд ыджыд наступление.
Кӧра батальонъяслы уджыс тырмӧма жӧ, тыш мунанінъясӧ боеприпас да вӧлӧга кындзи новлӧдлӧмаӧсь весиг «Катюшаяс».
–Сувтӧдім «Катюшасӧ» паськыд пӧвъяс вылӧ, лыжи кодь артмис, – казьтылӧ Изьва районса Кипиёвысь Иван Иванович Чупров. – Командир тшӧктіс меным вайӧдны кӧръясӧс. Реактивнӧй снарядъясӧн лыйлӧм бӧрын кӧръяс тэрыба кыскисны «Катюшасӧ» бӧр, туй вылӧ петкӧдісны. Таысь командир меным благодарносьт висьталіс.
Октябрь 7 лунӧ асывсяньыс заводитчӧма Петсамо-Киркенесса военнӧй операция.
Кык вежон мысти нин вӧрӧгӧс зырӧмаӧсь Норвегияӧдз, а регыд сэсся и сэтысь вӧтлӧмаӧсь. Тайӧ тыш-косяс Сӧветскӧй армия воштӧма 21 сюрс мортӧс, немечьяс – 30 сюрсӧс.
Войвыв кытш сайын войнаыс помасьӧма 1944 вося октябрын. Помасьӧма сійӧ и кӧръяслы. Сизим сюрс пемӧсысь ловйӧн кольӧма сӧмын сюрсысь неуна унджык. Найӧс разӧдӧмаӧсь Мурманск обласьтса колхозъясӧ.
1947 вося июньын Ненеч кытшса ӧти совхозын арталӧмаӧсь кӧр юр лыдсӧ. И казялӧмаӧсь джуджыд мыльк вылысь сизим кӧр. Медыджыдсӧ, паськыд сюрасӧ, пыр жӧ тӧдӧмаӧсь. Матӧ квайт во сайын сійӧс нулӧмаӧсь фронт вылӧ. Сідзкӧ, кӧръясыс мунӧмаӧсь уна сюрс километр, вуджӧмаӧсь юяс да шоръяс, мед сӧмын бӧр локны асланыс тундраӧ…
Алёна Терентьева.