Нонна Мордюкова, Вячеслав Невинный, Евгений Моргунов, Михаил Пуговкин…
Позьӧ водзӧ на лыддьӧдлыны. Ог нин казьтыв суйӧрсайсаӧс. Но ӧти ним век жӧ воис юрӧ – Элла Фицджеральд. Став тайӧ нималана йӧзыс кувсьӧмаӧсь диабетысь.
Диабет – тайӧ висьӧм, код дырйи колӧ зэв стрӧг режим, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ сёйны-юны, узьны, вӧчны инсулина укол либӧ юны колана лекарство. Гӧгӧрвоана, нималана артистыдлӧн гастроль-съёмканад тадзи оз быд пӧрйӧ артмы…
Нӧшта кодлы кӧвъясьӧ тайӧ висьӧмыс? Уна-ӧ сакар вирад? Позьӧ-ӧ диабетсьыс мынтӧдчыны?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзисны диабетлы паныд водзсасьысь специалистъяс.
Комиын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь главнӧй внештатнӧй специалист-диабетолог, Коми Республикаса консультация да диагностика шӧринысь главнӧй врач Ирина Ипатко:
–Мир пасьталаын диабетӧн нёрпалӧ 470 миллионысь унджык морт. Россияын ылӧсас артыштӧмӧн 4,5 миллион мортлӧн мӧдӧд, а 500 сюрслӧн – ӧтиӧд типа диабет.
Комиын тайӧ пӧрӧснас нёрпалӧ 42 сюрс морт. Но збыльвылас тайӧ лыдпасыс ыджыдджык. Ӧд унаӧн оз тӧдны, мый налӧн диабет, оз чайтны сійӧс висьӧмӧн да оз и шыӧдчыны врач дорӧ.
Мортлӧн поджелудочнӧй железа вӧчӧ инсулин гормон, коді зэв ёна колӧ вир-яйлы, ӧд сійӧ разӧдӧ клеткаясӧ сакар. Овлӧ, инсулиныс оз тырмы, либӧ колана мында, но вир-яйным сійӧс оз «аддзы». Тайӧ и шусьӧ диабетӧн.
Висьӧмыс куим пӧлӧс: сідз шусяна преддиабет, ӧтиӧд да мӧдӧд типа диабет.
Преддиабет дырйи вирад сакарыс колана мындаысь неуна унджык, но абу на тырмымӧн пуктыны диагнозсӧ. И колана ног кӧ дорйыны асьтӧ, преддиабетыс вермас бырны либӧ кольны татшӧмӧн жӧ. Но некыдзи кӧ он водзсась, вермас вуджны мӧд типаӧ.
Ӧтиӧд тип – тайӧ генетика висьӧм, кодӧн нёрпалӧны ичӧтдырсянь. Поджелудочнӧй железаас инсулинсӧ вӧчан клеткаясыс оз уджавны, и найӧс некыдз он ловзьӧд. И висьысьыслы быд лун колӧ сюйны инсулина укол. Татшӧмыс республикаын 1.786 морт.
Медся уналӧн, диабетӧн висьысьясысь 95 прӧчентыслӧн, мӧд типаыс. Та дырйи вир-яяд инсулиныс эм, но озджык тырмы. Мӧд типанас вермас висьмыны 40 арӧсысь олӧмаджык морт, этша кӧ вӧрӧ да кызӧма, кӧвъясьлӧма кӧ нин кутшӧмкӧ вир висьӧм, воддза кӧленаясас кодлӧнкӧ вӧлӧма диабетыс да майшасьӧ кӧ давленньӧӧн. Диабетӧн вермас висьмыны нӧбасьысь нывбаба, эм кӧ сылӧн яичникас поликистоз. Но бӧръя кадӧ пыр унджык том мортлысь казялӧны мӧд типасӧ, на пиысь унаӧн тшӧгӧмаӧсь.
Аслыссяма диабетӧн врачьяс шуӧны и поджелудочнӧй железасӧ дзикӧдз вундӧм. Тайӧс вӧчӧны ёсь панкреатит, курыд зелляӧн вир-яйтӧ тшыкӧдӧм дырйи да с.в. Операция бӧрас висьысьыслы тшӧтш вӧчӧны инсулина укол да бурдӧдӧны лекарствоӧн.
Диабет дырйи мортсӧ немтор быттьӧ ёнасӧ оз и майшӧдлы. И мортыс вермас диабетнас нёрпавны некымын дас во. Тайӧ пинь висьӧм кодь: кытчӧдз оз розясь, он и казяв. Но ӧдйӧ кӧ вынтӧмман-мудзан, лёка узян, горшыд кӧ пыр косьмӧ, кынӧмыд сюмалӧ да тшӧкыда кыскӧ кудзасьны, колӧ шыӧдчыны врач-терапевт дорӧ. Сы йылысь, мый диабет поздысьӧма нин вир-яяд, тӧдмалӧны медосмотр да диспансеризация дырйи вир босьтӧм бӧрын.
Водзті врачӧс майшӧдліс нин, мортыслӧн вирас кӧ сакарыс 3,3 миллимоль. Талун нин висьысьӧн шуасны, тайӧ лыдпасыс кӧ 3,9.
Казьтыла висьысьясӧс, кодъяслӧн сакарыс вӧлі 2,1 да весиг 1 миллимоль. Та выйӧдз сійӧ вермас воны сьӧкыд уджысь да дыр тшыгъялӧмысь. Паметяс на кӧ, мортыс кӧсйӧ сёйны да ёна скӧралӧ. Но сэсся садьтӧг куйлӧ, сырмӧ, ньылӧмыс киссьӧ, сьӧлӧмыс муртса оз чеччышт морӧссьыс. Татшӧмыс дугдӧ лолавны, да сылӧн сьӧлӧмыс сувтӧ, тайӧ нин гипогликемическӧй кома.
Дзоньвидза мортлӧн сёйӧм-юӧм бӧрас вирас 7,8 миллимоль сакар. Олӧма да пӧрысь йӧзлӧн сійӧ вермас лоны и 9-10. Аслам уджын паныдасьлі ӧтиӧд типа диабетӧн висьысьяскӧд, кодъяслӧн вирас сакарыс вӧлі 20-25, а мӧд типаыслӧн – 15-20 миллимоль. И найӧс тайӧ ёнасӧ эз майшӧдлы, велалӧмаӧсь нин да. Сӧмын унмыс локтӧ, колӧ пӧ узьыштны. Стационарын да реанимацияын стӧчджык приборъяс мукӧдыслысь петкӧдлӧны 40 да весиг 60 миллимоль. Но та дырйи мортыс садьтӧг куйлӧ.
Дзикӧдз тайӧ висьӧмсьыс он мынтӧдчы. Мӧд типа диабетӧн нёрпалысьлы врач вӧзйӧ лекарство. И таблеткасӧ ковмас ньылавны нэм чӧжыд.
Ӧтиӧд типа диабетӧн висьысь нэм чӧжыс вӧчӧ аслыс инсулина укол либӧ вӧдитчӧ помпаӧн. Тайӧ приборсӧ сылы пысалӧны больничаын. Помпаыс ачыс видзӧдӧ, мыйта вирас сакарыс, и, кор колӧ, содтӧ инсулинсӧ.
Дерт, диабетӧн нёрпалысьлы та дырйи колӧ кутны тӧд вылын дзоньвидза оласног. Арлыдтӧ ог вермӧй чинтыны. И пӧль-пӧчыд, бать-мамыд кӧ майшасьлісны диабетӧн, кӧвъясьліс кӧ нин тіянлы вир висьӧм, немтор он вӧч. Но ми вермам чинтыштны сьӧктанымӧс. Та могысь, ӧти-кӧ, колӧ ёнджыка вӧрны, песны асьтӧ физкультураӧн. Тэрмасьтӧг, надзӧник ветлӧмыд оз отсав, колӧ, мед вир-яйыд пӧсявтӧдз уджыштіс.
Мӧд-кӧ, колӧ тӧдны, мый сёям да уна-ӧ. Колӧ велӧдчыны артавны сёян килокалориясӧ да медводз углеводсӧ. Весиг помидорын сійӧ 5 грамм. Медся уна углеводыс кампетын, варенньӧын, печенньӧын, маын, а сідзжӧ еджыд няньын, макаронын, шыдӧсын да с.в.
Юмовторйыд оз вайӧд диабетӧдз. Ті кӧ косіник морт, кӧть мыйта чӧсмасьӧй. Но кампет да юмов сёянысь кодсюрӧ кызӧны. Буретш тайӧ вермас вайӧдны висьӧмӧдз.
Кодсюрӧ шуӧны, тӧрыт пӧ сёйи уна ма, да та вӧсна вирын сакарыс лоис колана мындаысь унджык. Ті кӧть ведра ма панялӧй, вир-яйыд кӧ дзоньвидза, поджелудочнӧй железаыд став сакарсӧ кытчӧ колӧ иналас.
Куритчӧм да курыд зелля оз жӧ вайӧдны диабетӧдз. Но шпуткӧмысь омӧльтчӧ сӧн-артерия, вир-яйыд озджык аддзы инсулинсӧ. Курыд зелля йиджӧ поджелудочнӧй железаӧ да торкӧ инсулин артмӧмсӧ, сэсся ӧти грамм зелляас 7 килокалория, а юмов наливка-настойкаын, шампанскӧйын уна сакар. Да и гажӧдчигад да юыштігад нӧшта на и дугдывтӧг сёйсьӧ. Таысь бара жӧ тшӧган, а сідзкӧ, и висьӧмӧдз абу ылын.
Вирад сакарыс тшыкӧдӧ сӧн-артериятӧ да вейястӧ (нервъястӧ). Синмад татшӧмыс зэв уна. И найӧ кӧ потласьӧны, синмыд дугдӧ аддзыны. И некутшӧм ӧчки оз бурмӧд синтӧ.
Сакарӧн «сёйӧм» сӧн-артерияыд тшӧтш потласьӧ-тупкыссялӧ. Вирыс дугдӧ воны кокад. Чуньясыд, кок пыдӧсыд дубалӧны, дойясыс воясӧн оз бурдны, артмӧ сідз шусяна диабета стопа. Недыр мысти татшӧм висьысьыслысь вундӧны косьмӧм кок лапасӧ.
Таысь ӧтдор колана мындаысь унджык сакар вермас вайӧдны инфарктӧдз да инсультӧдз, дугдӧ уджавны вӧрк.
Комиын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь челядьлӧн главнӧй внештатнӧй специалист эндокринолог, челядьлӧн Сыктывкарса коймӧд номера поликлиникаысь юкӧнӧн веськӧдлысь врач-педиатр Лариса Гордиенко:
–Ставмирса дзоньвидзалун котыр (ВОЗ) да диабет кузя войтыркостса федерация 1991 воын шуӧмаӧсь ноябрь 14 лунӧ мир пасьталаын пасйыны Диабетлы паныд водзсасян лун. Буретш тайӧ лунас 1891 воын Канадаын чужӧма Фредерик Бантинг. Тайӧ нималана врач-физиологыс туялӧма да восьтӧма инсулин, мый отсӧгӧн мӧдӧмаӧсь бурдӧдны сакара диабет. Бантинглысь зільӧмсӧ пасйӧмаӧсь Нобель премияӧн.
Инсулинсӧ сэки босьтлӧмаӧсь порсь да ӧш поджелудочнӧй железаысь. Талун вӧчӧны дзик мӧд сикас, ген-инженер инсулин.
Ӧтиӧд типа диабетӧн республикаын висьӧ 10-14 арӧса 360 ныв-зон. Казявлім тайӧ пӧрӧссӧ и 1,6 арӧса кагуклысь. Висьысь челядьӧс дон босьттӧг могмӧдӧны глюкометрӧн, помпаӧн да шприц-ручкаӧн.
2022 восянь збыльмӧдам диабетлы паныд водзсасян национальнӧй уджтас. Сійӧс нюжӧдӧмаӧсь 2030 воӧдз. Сы серти диабет школаясын велӧдам верстьӧӧс и челядьӧс овны тайӧ висьӧмнас. Бать-мам оз эскыны, кор тӧдмалӧны, мый кагукыслӧн диабет, выльысь корӧны вӧчны анализ. Тайӧ ставлы зэв ыджыд стресс.
Ми аддзысьлам и школаын велӧдысьяскӧд да велӧдчысьяскӧд. Медым найӧ тӧдісны, мый налӧн классын эм диабетӧн висьысь. Медым татшӧм ныв-зонмыс инсулина укол вӧчигӧн да глюкометрӧн вӧдитчигӧн эз дзебсясьны тшӧтшъяяссьыс асмогасянінын.
Талун республикаын збыльмӧдам федеральнӧй программа, мый серти семьяясын, кӧні эм нин диабетӧн висьысь, чой-вокыслысь босьтӧны вирсӧ да туялӧны, эм-ӧ сэні диабетӧдз вайӧдан антителӧыс. Эм кӧ кык антителӧ, кагаыс вит во мысти вермас висьмыны диабетӧн. Учёнӧйяс татшӧмыслы вӧзйӧны препарат, коді вермас ёна ылыстны висьӧмсӧ.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокыс авторлӧн.