–Агрессия (латин кывйысь кӧ, «agressio» – уськӧдчӧм). Верстьӧ мортӧс шулӧны жӧ агрессорӧн, шенасьӧ кӧ кабырнас.
Мирса 28 странаын 52 туясьӧм петкӧдлӧма, мый квайтымын арӧсысь олӧмаджык да вермытӧмъясысь 15,7 прӧчентсӧ либӧ быд квайтӧдӧс семьяас кедзовтӧны. 11,6 прӧчентсӧ пинялӧны, дойдалӧны кывйӧн, 6,8-сӧ – пайкӧны сьӧмӧн, 2,6-сӧ – нӧйтӧны, а 4,2 прӧчент бӧрсяыс абу дӧзьӧрыс.
Мый вӧсна скӧралӧны олӧма морт да вермытӧм вылӧ? Мый вӧчны, верстьӧ пи-ныв кӧ лёкысь усьласьӧ пӧрысь нин бать-мам вылас?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын сёрниыс вӧлі буретш семьяын агрессия йылысь.
Социальнӧй технология сӧвмӧдан регионса шӧринысь олӧма войтыркӧд да ветеранъяскӧд уджаланног сӧвмӧдан юкӧнӧн веськӧдлысь Галина Нерадовская:
–Став тайӧ лыдпасыс ылӧсас, оз став татшӧмсяма мыжсӧ туявны да.
Олӧма мортыс полӧ шыӧдчыны полицияӧ, норасьны суседыслы, социальнӧй уджалысьлы либӧ врачлы. Овлӧ, явӧ кӧ тыдовтчӧ, мый сійӧс гортас нӧйтісны, тшӧктасны гижны полицияӧ норасьӧм, но лун-мӧд мысти нин корӧ киритны кабаласӧ. Сійӧ оз кӧсйы лӧгасьны рӧдвужыскӧд, ӧд тшӧкыда наысь ӧтдор сылӧн некод сэсся абу, и мӧдлаын юр сюянін абу жӧ. Со и воясӧн ас кежас пыкӧ шог-дойсӧ, терпитӧ лёк кыв да чорыд кабыр. Тшӧкыда верстьӧ челядьыс олӧма либӧ вермытӧм мам-батьыслы веськыда синмас шуӧны: тэнад пенсияыд пӧ тырмӧ кык лун, а тэнӧ колӧ тӧлысь вердны…
Медсясӧ олӧма бать-мам, вермытӧм да нывбаба вылын ыджыдалӧ мужичӧй, но овлӧ и мӧдарӧ, нывбаба нинӧмӧн сыысь оз кольччы. Дерт, ми шочджыка кывлам, мый гӧтырыс нӧйтӧ-увтыртӧ верӧссӧ. Та йылысь мужичӧй ӧдвакӧ кодлыкӧ висьталас, яндзим да.
Агрессорӧн вермас лоны и морт, коді гортсаяс сертиыс нажӧвитӧ унджык сьӧм да таӧн на во-дзын ышнясьӧ-ошйысьӧ. Овлӧ, пинясьӧ да кинас воӧ и мыйыськӧ скӧрмӧм морт, шуам, удж вылас мыйкӧ эз артмы, и сійӧ таысь лёксӧ песӧ гортсаяс вылас. Но унджыкысяс ыджыдалӧны найӧ, кодъяс ичӧтдырсяньыс быдмисны татшӧмӧн, этшныс сэтшӧм да.
Нӧйтӧм-увтыртӧм йылысь медсясӧ тӧдмалам мукӧд рӧдвужсянь, орчча керка-патераын олыссянь, социальнӧй уджалыссянь, коді волӧ пӧрысь либӧ вермытӧм морт дорӧ. Оз позь чӧв овны, казялінныд кӧ, мый орччӧн олысь пӧчӧ эз мӧд петавлыны ывлаӧ. Либӧ петіс да, шензьымӧн косьмӧма-омӧльтчӧма, а син улас лӧз. Пыр жӧ колӧ юӧртны полицияӧ.
Социальнӧй технология сӧвмӧдан регионса шӧринысь психология да педагогика отсӧг юкӧнӧн веськӧдлысь Пётр Мулицын:
–Медсясӧ, дерт, дойдалӧны кывйӧн, тешитчӧны олӧма морт, сылӧн арлыд вылын, увтыртӧны, грӧзитчӧны-повзьӧдлӧны инавны индомӧ.
Олӧма мортлы да вермытӧмлы нӧшта на сьӧкыдджык сыысь, мый сы вылын ыджыдалӧ оз бокӧвӧй, тӧдтӧм морт, а медматысса, коркӧ муса да радейтана пи-нылыс. Та понда налы овнысӧ абу окота, тадзи мучитчӧм дорысь бурджык пӧ ӧдйӧджык веськавны мӧдаръюгыдас. Кодсюрӧлы юрас воӧ мӧвп нэм кежас унмовсьны, ӧд ки уланыс налӧн уна лекарство…
Тшӧкыда и агрессорыс ачыс оз гӧгӧрво, мый ёсь кывнас кодӧскӧ дойдӧ. Сійӧ сӧмын кӧсйӧ петкӧдлыны ассьыс тӧдчанлунсӧ, вынсӧ. Ме пӧ уна нажӧвита да ставнытӧ верда, сідзкӧ, и тіянлы колӧ менӧ пыдди пуктыны.
Овлӧ, том мортӧс бать-мамыс велӧдӧны ылі карын. Сійӧ верстяммӧ, гӧтрасьӧ да лӧсьӧдӧ челядь. И татшӧм шуда олӧмсӧ виччысьтӧг торкӧ юӧр, мамыд пӧ висьӧ, колӧ босьтны ас ордад да дӧзьӧритны сы бӧрся. Гӧгӧрвоана, татшӧм «шудыд» оз быдӧнлы во сьӧлӧм вылас. И кутшӧм лоас мамыслӧн олӧмыс?
Дерт, эмӧсь вежавидзысь челядь, кодъяс лючки мӧдасны видзны пӧрысь бать-мамсӧ. Но, вермас лоны, пиыс да сылӧн гӧтырыс восьсӧн и гусьӧн мӧдасны йирны найӧс. Гӧтырыс верӧсыслы дӧжнасьӧ-норасьӧ, ме серти пӧ мам вӧснаыд ёнджыка тӧждысян. Тадзи и торксьӧ гозъякост олӧм. Таысь пиыс нӧшта на ёнджыка скӧралӧ мам вылас, вермас и кинас воны.
И мый лёк, бать-мам кӧ помтӧг зыксьӧны, челядь дырйиыс увтыртӧны пӧль-пӧчӧс, дзолюкыс, дерт, сэтшӧмӧн жӧ и быдмас. И верстяммас да, тшӧтш мӧдас пӧвсавны пӧрысьмӧм бать-мамсӧ.
Татшӧм семьяын быдмӧм челядьыс и талун ышнясьӧны, петкӧдлӧны вынсӧ да чукӧрӧн усьласьӧны бомжъяс вылӧ.
Висьысь, вермытӧм да олӧма морт бӧрся дӧзьӧритігӧн медводз колӧ тӧд вылӧ босьтны висьӧмсӧ. Сійӧ кӧ омӧля кылӧ, оз ков скӧравны, кор некымынысь мый йылысь кӧ юалас, радио-телевизор шысӧ татшӧмыслы позьӧ ыдждӧдыштны. Мортыс кӧ омӧля аддзӧ, матыстӧй сы дорӧ колана эмбур-кӧлуйсӧ, сёян-юансӧ да лекарствосӧ, лыддьӧй сылы небӧг.
Дерт, тайӧ сьӧкыд удж. Та вӧсна кадысь кадӧ видзӧдысьыслы аслыс колӧ шойччыштны. Бура личӧдӧны быдсикас хобби, физкультура да спорт, лолалан гимнастика. Мый вылӧ кӧ скӧрминныд, позьӧ лэптавны гира, турник вылын либӧ джоджын песны вын-эбӧстӧ. А позьӧ и пес поткӧдлыны либӧ мыйкӧ ковтӧмтор косявлыны, жугӧдны-пасьвартны.
Пӧрысь мортыслы да вермытӧмыслы и аслыс позьӧ вӧчны сідз, медым сійӧс эз пинявны. Шуам, тшӧкыдджыка аттьӧавны ныв-писӧ тӧждысьӧмсьыс. Да, гӧгӧрвоа пӧ, мый ме содтӧд ноп тіянлы. Татшӧм кывъясыд быдӧнӧс небзьӧдасны.
Агрессорыс кӧ оз гӧгӧрво, мый увтыртӧ мортсӧ, позьӧ веськыда та йылысь висьтавны, тэнад кывъясыд пӧ дойдалӧны. Медым сійӧ водзӧ вылӧ бӧрйис, кыдзи да мый шуны.
Сыктывкарса олысьясӧс социальнӧя доръян комплекснӧй шӧринысь отделениеӧн веськӧдлысь Дарья Шулепова:
–Миян шӧрин уджалӧ олӧма да вермытӧм войтыркӧд, кодъясӧс гортас нӧйтӧны. Та вӧсна топыда ёртасям полициякӧд да йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствокӧд.
Миянлы тшӧтш тшӧкыда юӧртӧны, мый сэтшӧмтӧ керка-патераын мыйкӧ неладнӧ, да корӧны видзӧдлыны. Погона йӧз ставныскӧд сёрнитӧны: суседъясыскӧд, кампужитчысьыскӧд да олӧма либӧ вермытӧм мортыскӧд. Тшӧкыда овлӧ, стӧча нин тӧдам, мый сылы кучкӧмаӧсь, кампужитчысь пиыс мырддьӧма мамыслысь пенсиясӧ да видзӧма курыд зелля вылӧ. Но мам сьӧлӧмыд жаляддза дорйӧ писӧ, немтор пӧ эз вӧв, ме пӧ ачым зураси либӧ уси. Мукӧддырйи корӧ, да пӧ, кучкис, но ті сыкӧд сӧмын сёрнитӧй, кывкутӧмӧ кыскыны оз ков. Кыдзи пӧ сійӧ, коньӧр, мӧдас пукавны дзескыдінын…
Тшӧкыда олӧма войтыр оз висьтасьны яндзимысла, медым эз йӧзась, мый пиыс нӧйтӧ мамсӧ.
Но оз сӧмын кывйӧн да кабырӧн дойдавны олӧмаӧс да вермытӧмаӧс. Мукӧдысьсӧ найӧ и олӧны эськӧ рӧдвуж да матысса ордас, но на бӧрся некод оз дӧзьӧрит, быттьӧ виччысьӧны, кор ачыс нярмас-косьмас лекарствотӧг, сёян-юантӧг да тӧждтӧг.
Ӧтчыд татшӧм пӧчӧыс весиг мӧдӧма клёнгыны бедьнас стен-пӧтӧлӧкас да батареяас. Суседъясыс сэсся корӧмаӧсь полиция.
Мыйта уджала, сӧмын ӧти мортӧс дыр судитчӧм бӧрын кыскисны татшӧмсяма мыжысь уголовнӧй кывкутӧмӧ.
Кывланныд либӧ казяланныд кӧ, мый олӧма либӧ вермытӧм мортӧс увтыртӧны, позьӧ шыӧдчыны 21-52-23 да 24-89-50 телефонъяс пыр либӧ Сыктывкарын пыравны Карл Маркс уличаса 227-ӧд керкаӧ. Норасьӧмтӧ позьӧ ыстыны и юркарын Тентюков уличаса 103-ӧд да Лесозавод уличаса 15-ӧд керкаясӧ.
* * *
Мӧйму октябрын унаӧс шемӧсмӧдіс Чилимдінысь юӧр. Гажа юра нывбаба ветымынысь кымын кучкӧма кабырнас 83 арӧса мамыслы юрас, а сэсся дас ӧтиысь сутшкӧма пуртӧн. Социальнӧй службаса уджалысьлы висьталӧма, оз пӧ вӧлі сет узьны…
Скӧрмӧмысла ӧтчыдысь кӧ кучкис, да таысь мамыс кувсис, позьӧ на кыдзкӧ гӧгӧрвоны. Эг пӧ тӧдлы, кыдзи армис. Но тані тӧдӧмӧн виӧма мортсӧ.
Гӧтыркӧд ковмыліс жӧ дӧзьӧритны висьысь матыссаӧс. И вольпась-паськӧм вежлалім, и мыським да косьтім дыр куйлӧмсьыс артмӧм дойяссӧ. Но медся сьӧкыд вӧлі вердны.
Пуксьӧдам вӧлі да паньӧдам кагаӧс моз. А сійӧ виччысьтӧг тӧдӧмӧн али тӧдтӧг кыдз тай кучкас паньӧ. Рокыс либӧ рыськыс швачкысяс сылы чужӧмас, халатас либӧ вольпасяс, а вермас веськавны и меным. Ас кежсьыд сӧткыштан, чышкан-весалан ставсӧ да бара вердан. Кодсюрӧ ме местаын, гашкӧ, и клёнгис эськӧ пӧчыслы паньнас плешкас. Но кыдзкӧ тай пыр кутчыси-а. Пӧрысьыд и збыльысь кага кодь. А кыдзи дзолюк вылад скӧралан?
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокыс авторлӧн.