2014 вося сентябрсянь Коми Республикаын йӧзӧс дорйӧм да виччысьтӧм лоӧмторъяс (ГО да ЧС) кузя комитетӧн веськӧдлӧ Александр Бурцев.
Мый вӧчны, суис кӧ мортсӧ неминуча? Кытчӧ сайӧдчыны енэжсянь виччысьтӧм грӧзысь? Вермас-ӧ воӧдчыны Коми Республикаӧдз гранатаа беспилотник?
Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ Александр Александрович вочавидзис журналистъяскӧд неважӧн аддзысьлігӧн.
–Медводз висьтыштӧй ас йывсьыныд.
–Чужи 1959 воын Оренбург обласьтса Октябрьское сиктын. 1980 воын помалі Оренбургын Гӧрд Знамя ордена высшӧй зенитно-ракетнӧй команднӧй училище, а ӧкмыс во мысти – ПВО-са военно-команднӧй академия. Служиті армияын.
1998 восянь уджалі Коми Республикаса юралысьлӧн администрацияын. 2002-ӧдсянь веськӧдлі мобилизация юкӧнӧн.
–Кутшӧм медшӧр тӧжд-могыс ГО да ЧС комитетлӧн?
–Став могсӧ, мый колӧ вӧчны военнӧй да тшӧтш и мирнӧй кадӧ, суис кӧ кутшӧмкӧ неминуча, урчитӧма йӧзӧс дорйӧм йылысь 28-ӧд номера федеральнӧй оланпасын.
Ставыс дас вит нырвизь: кыдзи йӧзсӧ дасьтыны-велӧдны неминучаысь видзчысьӧм могысь коланаӧн могмӧдны, кытчӧ найӧс вуджӧдны да сайӧдны, шуам, радиация дырйи, кутшӧм медицина отсӧг сетны доймӧмаяслы, уна-ӧ сёян-юан заптыны, медым 30-60 лун позис кутчысьны да с.в.
—–А Комиын олысьяс дасьӧсь водзсасьны террористъяслы паныд?
–Во нёль-вит сайын на власьт тэчасъясӧн, организация-котыръясӧн веськӧдлысьяс да и йӧзыс эз вӧвны тырвыйӧ дасьӧсь водзсасьны террористъяслы паныд. Учениеяс дырйи вӧлі петкӧдчӧ уна тырмытӧмтор. Но 2022 воын унатор вежсис. Талун республикаса олысьяс бурджыка нин гӧгӧрвоӧны да дасьтысьӧны виччысьтӧм лоӧмторъяс кежлӧ. Сэтшӧм серпас, мый нинӧм абу дась, оз нин паныдасьлы.
Быд муниципалитетын вонас куимысь-нёльысь нуӧдам командно-штабнӧй учение да тренировка. Шуам, ӧти учение карын, кык-куимӧс – районъясын. Колӧ эськӧ унджыкысь, но татшӧм позянлуныс абу. Ӧд та кежлӧ колӧ водзвыв ёна дасьтысьны и документ-кабала, и теория, и сьӧм боксянь. Сӧмын школа-детсад терроризмысь дорйӧм могысь вонас видзам сё миллионысь унджык шайт.
Учениеяс дырйи видлалам, мый колӧ вӧчны быд тэчаслы, чиналы, воис кӧ кар-районас неминуча либӧ террористъяс йылысь юӧр.
Миянлы инмӧны лӧз да кольквиж тшупӧда индӧдъяс, гӧрд кузяыс уджалӧны нин федеральнӧй тэчасъяс.
—–Июнь 14 лунӧ дас ӧти час войын Сыктывкарын, Ухтаын, Сосногорскын да Воркутаын юрӧбтіс воздушнӧй тревога сигнал. Кыдз сёрӧнджык тыдовтчис, йӧзсӧ сорсьӧмӧн шызьӧдӧмаӧсь…
–Бӧръя дас вонас татшӧмыс вӧлі кыкысь. И ӧтчыдысьсӧ, и мӧдысьсӧ мыжанас вӧлі эз техника, а морт. Первойысьсӧ лоӧмтор бӧрас мыжаыс ас кӧсйӧм сертиыс муніс удж вывсьыс. Мӧд лоӧмторйыс вӧлі лёкджык, сы вӧсна мый республикаса олысьясӧс весьшӧрӧ шызьӧдісны войнас. Дежурнӧйсӧ кыским кывкутӧмӧ. Ме зэв бура тӧда тайӧ мортсӧ. Сійӧс и мыждынысӧ ки оз лыб, гӧгӧрвоис ассьыс торксьӧмсӧ да.
Казьтышта, тӧлысьнас ӧтчыд видзӧдам, дась-ӧ виччысьтӧмтор йылысь юӧртан оборудованиеыс. Юӧрыс мунӧ став тшупӧдтіыс, но бӧръя здукӧдзыс ог вайӧдӧй, и шыа сигналсӧ йӧзыс оз кывны. Но вонас кыкысь нуӧдам комплекснӧй прӧверка, кор тревога юӧрыс юрӧбтӧ республика пасьтала. Тайӧс колӧ вӧчны, медым видзӧдлыны, ставыс-ӧ лючки уджалӧ. Бӧръяысьсӧ татшӧм тревогаыс юргис октябрь 4 лунӧ.
Сорсьӧм понда мӧд лоӧмтор бӧрас лӧсьӧдім кык компьютер да программа. Ӧні ӧти кнопка личкӧмӧн юӧрыс йӧз пельӧдз оз во. Медым найӧс шызьӧдны, колӧ пуксьыны мӧд компьютер сайӧ да пырны мӧд программаӧ.
Санкт-Петербургын виччысьтӧм лоӧмтор йылысь йӧзыслы юӧртӧны домофон пыр. Но миян республикаын кызь прӧчент олысьыс татшӧм вӧзйӧмсӧ эз ошкыны.
2015 воын на вӧзйылім вежны да выльмӧдны регионын виччысьтӧм лоӧмтор йылысь юӧртан тэчассӧ. Сэки та могысь колӧ вӧлі 375 миллион шайт. Та мында сьӧмыс эз вичмы. Медым кӧть неуна чинтыны рӧскодсӧ, ми «Ростелеком» компаниякӧд асьным ньӧбим колана оборудованиесӧ.
2020 восянь миян тэчас «тырвыйӧ дась». Рытыв-Войвыв федеральнӧй кытшса 11 регионысь татшӧмыс сӧмын витын, тшӧтш и Комиын. Мукӧдлаас либӧ «абу дась», либӧ «абу тырвыйӧ дась». Медым став оборудованиеыс уджаліс лючки, вонас колӧ 1,5 миллион сайӧ шайт. Ӧд унатор важмӧ, приборъясыс во чӧж ывлаын, зэр, слӧт, шонді югӧр улын.
Сідз шусяна централизуйтӧм оповещение, кор юӧрыс паськалӧ веськыда Сыктывкарсянь, шымыртӧ Комиын 83 прӧчент олысьсӧ. Ылі сикт-грездӧдз юӧрыс воӧ и федеральнӧй да регионса телевидение-радио, а сідзжӧ FM каналъяс пыр. Йитӧд эм и сиктса старӧстаяскӧд.
Ӧти грездын юалім, кыдзи юӧртны йӧзыслы, мый вермас лоны кутшӧмкӧ неминуча. Старӧстаыс вайӧдіс миянӧс сюръя дорӧ, кӧні ӧшаліс рельс тор да мӧдіс клёнгыны кӧрт трубкаӧн. Здук мысти нин чукӧртчисны грездас олысьяс.
Кӧні эм туй, неминуча дырйи ветлӧдлӧ вевтас динамикъяса машина. На пыр гораа юӧртам та йылысь йӧзыслы.
Вӧзъям выль керкаяс кыпӧдігӧн лӧсьӧдны тшӧтш йӧзлы юӧр сетан тэчас.
—–Комиын котыртісны беспилотник туялан оперативнӧй штаб. Миянӧдз Украинасянь вермас воны «Баба-Яга»?
–Медым БПЛА эз во Москваӧдз, Москва обласьтӧдз да Санкт-Петербургӧдз, вӧлі котыртӧма медшӧр штаб. Орчча регион-обласьтсянь сэтчӧ ыстӧны лэбысь беспилотникъяс йылысь юӧр.
Водзті Комиын вӧлі странаса енэж доръян дзонь полк. Ме сэні командиравлі. Радиолокация станцияяс вӧліны Лабытнангиын, Интаын, Усинскын, Печораын, Синдорын, Зӧвсьӧртын, Улыс Омраын да мукӧдлаын. Казявтӧг гут вӧлі оз лэб. Ӧти сикас станцияяс видзӧдісны 600 метр вылнаын, а мӧдъяс – улітіджык лэбалысьяс бӧрся. Локаторъяс аддзисны 40-42 километр сайысь.
Но 1998 воын полксӧ бырӧдісны, радиолокация станцияяссӧ кисьтісны-тупкалісны. Коми мунымӧс енэжсянь некод оз дорйы. Дерт, Сыктывкарын, Ухтаын, Печораын да Воркутаын эмӧсь аэропортса диспетчеръяс, кодъяс туялӧны, кутшӧм самолётъяс лэбӧны республика весьтӧд. Но ичӧт беспилотниктӧ найӧ оз аддзыны.
Та вӧсна республикаын татшӧм юкӧнсӧ лӧсьӧдім билы паныд водзсасян служба бердын. Сутки чӧж вит морт мӧдасны видзӧдны енэж бӧрся. Налӧн медшӧр мог – ас кадӧ казявны да тӧдмавны, мыйсяма беспилотник кодарӧ лэбӧ да мый вылнаын. Тайӧ юӧрыс пыр жӧ веськалас ӧтувъя тэчасӧ, медым главнӧй штабын вӧліны дасьӧсь дорйыны йӧзсӧ.
Республикаса штаблы ньӧбисны нин та могысь 3,9 миллион шайт дон колана техника. Ноябрь 30 лунсянь ставыс мӧдас уджавны. Таысь ӧтдор быд во та могысь урчитӧма видзны 6,9 миллион шайт.
Республикаса олысьяс асьныс тшӧтш вермасны водзсасьны беспилотникъяслы паныд. Татшӧмсӧ кӧ казяланныд енэжысь, пыр жӧ колӧ юӧртны 112 номера телефон пыр. Федеральнӧй тэчасӧ тайӧ юӧрсӧ пыртасны, БПЛА-сӧ кӧ тіянысь ӧтдор казялас нӧшта кык морт. Но миян регион весьтын бокысь беспилотникъяс оз лэбавны, быдӧнлӧн эм аслас мог да колана кабала-документ.
Сэсся миян республика ылыс тылын. 1,5 тоннаа сьӧкыд боеприпаса военнӧй беспилотник вермӧ лэбны 1,5 сюрс километр. Миянсянь спецоперация нуӧданінӧдз либӧ Финляндияӧдз ёна ылынджык. Сідзкӧ, сьӧкыд «Баба-Яга» миянӧдз ӧдвакӧ воас. Но талун техника зэв ӧдйӧ вежласьӧ, тшӧтш и вӧрӧглӧн, а сідзкӧ, вермасны и ылӧджык судзӧдчыны. Та вӧсна оз позь шуны, мый БПЛА Комиӧдз оз во…
Суйӧрсайса гырысь беспилотникъяс зэв донаӧсь. Ачыс аппаратыс да сыӧн веськӧдлан аппаратураыс сулалӧ миллион сайӧ доллар. Медым вӧлі кутшӧмкӧ водзӧс та мында сьӧмсӧ воштӧмысь, операторыслы колӧ взорвитны тӧдчана предприятие, военно-промышленнӧй стрӧйба. Республикаын татшӧмыс абу, Коми му зэв паськыд, уна йӧза карыс лыда. Сэсся ӧд миллион доллара беспилотникыс вермас и кежыштны да взорвитчыны бокын. Та дырйи некутшӧм ускӧттьӧ миянлы оз ло.
Но та вылӧ видзӧдтӧг республикаса став тӧдчана предприятиесӧ шуӧма дорйыны. И некод оз пукав кыккирудз да оз чайт, мый миян республикаын татшӧм неминучаыс оз вермы лоны.
Ӧд сійӧ жӧ беспилотниксӧ талун позьӧ чукӧртны гортад да мӧдӧдны кутшӧмкӧ стрӧйбаӧ орчча кар-районсянь. Та могысь став коланаторйыс эм лавкаын, либӧ верман ньӧбны ӧтуввезйысь. Дерт, колӧ на кужны вӧчны-дасьтыны взорвитчан сорассӧ да стӧча веськавны.
–Александр Александрович, век жӧ лоас кӧ енэжсянь кутшӧмкӧ грӧз, кытчӧ позьӧ сайӧдчыны йӧзыслы? Эмӧсь-ӧ бомбоубежищеяс?
–Ме эськӧ эг шу сайӧдсӧ бомбоубежищеӧн. Республикаын 130 убежище да ӧкмыс сюрс сайӧдчанін. Дзебсьыны позьӧ и керка пӧдвалӧ. Но та могысь сэні мед вӧліны пуклӧсъяс, ва, асмогасянін. Татшӧмсӧ аддзылі «Орбита» микрорайонса вит судтаа керкаын. Олысьясыс асьныс ставсӧ пелькӧдӧмаӧсь-лӧсьӧдӧмаӧсь.
Ми тшӧтш вӧзъям выль керкаяс лэптігӧн лӧсьӧдны олысьясыслы сайӧдчанінъяс. Медым сэні вӧлі би, шоныд, ва да канализация, тшӧтш и пукаланін да узьланін.
—–Комитетныд ӧд оз сӧмын терроризмлы паныд водзсась. Матыстчӧ тӧв. Быдлаын-ӧ дасьӧсь сы кежлӧ?
–Ылі сикт-грездса олысьяс, сэтчӧс администрацияӧн веськӧдлысьяс велалӧмаӧсь нин овны ді вылын моз. Та вӧсна водзвыв дасьтысьӧны арся рӧспута, кӧдзыд тӧв да тувсов ытва кежлӧ. Гожӧмнас ю кузя вайӧны колана мында ломтас, сёян-юан да медикамент.
Таво арыс нюжаліс да, уналаӧ дыр кад позьӧ вӧлі воӧдчыны ю кузя.
Коми ЦГМС-лӧн гидрология бюллетень серти поводдя боксянь нинӧм майшӧдланаыс абу. Лунвыв районъясысь, а сідзжӧ Эжва да Мозын юяс надзӧник кынмӧны. Летка да Луза юяс ӧткымынлаті йи улынӧсь нин. Печора, Уса да Изьва юяс кузя кывтӧ наридз да сӧнік. Адзва весьтын йиыс сувтӧма нин.
Республикаын понтона 23 пос. На лыдысь кыксӧ – Изьва весьтысь да Вуктылса Кузьдібӧжысь – разим нин, медым тулыснас йинас эз ну. Быд во тӧвнас ю вомӧн кызтам-вӧчам 102 йи пос. 98 кузяыс позяс ветлыны машинаӧн, а нёльтіыс – подӧн.
Буретш ӧні колӧ видзчысьны ю-ты вылын. Йиыс зэв на вӧсньыд, а кодсюрӧ видлӧны нин подӧн вуджны мӧдар берегас. А эмӧсь и йи вылӧ снегоходӧн петысьяс.
—–Республикаын босьтчисны пон нырисӧн корсьны вошӧмаясӧс……
–2024 воын республикаса юралысьлӧн индӧд серти «СПАС-Коми» бердын лӧсьӧдім кинолог котыр. Сэні кык бордер-колли да сы мында жӧ лабрадор. Найӧс велӧдӧны корсьны вӧрын вошӧмаӧс да киссьӧм-буждӧм керка улысь доймӧмаӧс, а сідзжӧ кувсьӧмаӧс нин.
Татшӧм пӧрӧдаа пемӧсъяссӧ бӧрйисны сы могысь, медым наысь эз повны йӧзыс. Ӧд вӧрын ылалӧм морт коймӧд-нёльӧд лунас оз нин вермы мунны да пукалӧ либӧ куйлӧ. Кор понйыс казялас сійӧс, увтӧмӧн корӧ кинологсӧ. А матыстчас кӧ ыджыд пон да мӧдас увтны, непӧштӧ челядьлӧн, верстьӧлӧн сьӧлӧмыс сувтас. Мый нин сёрнитны олӧма да пӧрысь морт йылысь.
Понъяссӧ дӧзьӧритӧны зэв бура. Веськыда кӧ, йӧзыслӧн уналӧн татшӧм оланіныс абу. Вольеръясыс паськыдӧсь да югыдӧсь. Сэні весиг позьӧ мыськыны да косьтыны пемӧссӧ. Найӧс и новлӧдлӧны торъя машинаӧн.
Кинологъяс понъясыскӧд корсьысьӧны нин спасательяскӧд парма-ягын, торйӧн нин сук вӧрын да пӧрласьӧминын.
Экология шӧрин бердын котыртім том кинологъяслысь отряд. Миян понъяскӧд сэні ёртасьӧны челядь.
Кинологъяслысь татшӧм расчётъяссӧ лӧсьӧдам и Ухтаын.
–Тіян комитет тышкасьӧ и «гӧрд петуклы» паныд…
–Билы паныд водзсасян службаын талун зільӧ 1.202 морт, на лыдын 1.127 пӧжарнӧй. Оз тырмы кӧкъямыс прӧчент уджалысьыс. Шӧркодя налы тӧлысьнас мынтӧны 60 сюрс шайт. Татшӧм удждон вылад оз унаӧн ыштыны. Бӧръя кык вонас инасьысьыс мунысь серти ёна этшаджык. Серпасыс абу мича. Миян эм асланым велӧдчан шӧрин. Дасьтам сэні специалистъясӧс да ыстам республикаса учреждение-подразделениеӧ. Но кутшӧмкӧ кад мысти государственнӧй удж вылысь найӧ мунӧны частнӧй компанияясӧ, медсясӧ Ненеч автономия кытшӧ, Карскӧй саридздорса предприятиеясӧ, кӧні налы вӧзйӧны куим пӧв ыджыдджык удждон.
Сёрнитны кӧ пӧжарысь видзчысьӧм йылысь, кӧсйи эськӧ казьтыштны 2021 вося сентябрь 23 лунӧ Коми Республикаса правительствоӧн вынсьӧдӧм 450-ӧд номера индӧд. Сы серти уна челядя да судзсьытӧма олысь семьяяслы вичмӧдлісны оланінын тшын да би йылысь юӧртан оборудование ньӧбӧм вылӧ сьӧм. Татшӧм семьяяссӧ бӧрйӧмаӧсь сы понда, мый найӧ олӧны пу керкаясын.
Но йӧзыс эз тэрмасьны ньӧбны татшӧм сигнализациясӧ да, вӧлі шуӧма кианыс сетны тшын да би йылысь юӧртан оборудованиесӧ. Но и та пӧрйӧ унджыкыслӧн татшӧм приборъясыс кӧнкӧ сідз туплясьӧны.
Та вӧсна вӧлі шуӧма дон босьттӧг пуктавны найӧс керка-патераас. Ньӧбӧма нин 22 сюрс прибор, на лыдысь 19 сюрссӧ ӧшӧдӧма оланінъясас. Став татшӧм семьясӧ могмӧдӧмаӧсь Сосногорскын, Вуктылын, Княжпогост, Койгорт, Кӧрткерӧс, Луздор, Сыктыв, Мылдін, Удора, Емдін да Чилимдін районъясын. Мукӧдлаас, тшӧтш и юркарын, нюжмасьӧны на.
Биысь видзчысян татшӧм приборъясыс эз нин ӧтчыд видзлыны верстьӧӧс да челядьӧс сотчӧмысь. Та вӧсна вӧзъям пуктавны татшӧм приборъяссӧ киссянвыйӧдз воӧм керкаясӧ. Миянлысь водзмӧстчӧмнымӧс кӧ ошкасны, босьтчам збыльмӧдны локтан воын нин.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.