Тайӧ висьӧмыс ӧткодя кӧвъясьӧ мужичӧйлы и нывбабалы, томлы и олӧмалы. Весиг пузчужӧм кагуклы пӧрӧсыс вуджӧ вирнас да мам йӧвнас.
Коми Республикаын ВИЧ-ысь талун бурдӧдчӧ 3,5 сюрс морт. Но збыльвылас тайӧ лыдпасыс вит-дас пӧв пӧ ыджыдджык. Ӧ д унаӧн оз тӧдны, мый вир-яяс поздысьӧма ВИЧ-инфекция, мортсӧ нинӧмӧн ёнасӧ оз майшӧдлы да, та вӧсна сійӧ оз и шыӧдчы врач дорӧ.
Кодлы кӧвъясьӧ ВИЧ-ыс? Позьӧ-ӧ киасьны татшӧм висьысьыскӧд? Кыдзи мынтӧдчыны пӧрӧссьыс?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзисны СПИД-лы да кӧвъясян мукӧд висьӧмлы паныд водзсасян да профилактика нуӧдан республикаса шӧринысь специалистъяс.
Шӧринса главнӧй врачӧс вежысь Татьяна Ленская:
–1999 вося январсянь регионын ВИЧ кӧвъясьӧма ылӧсас квайт сюрс мортлы. Таво январь 1 лунӧ артавсис 3.500 висьысь, на пиысь 1.500-ыс – Сыктывкарса олысь. Мӧйму содіс 150 нёрпалысь, таво июльӧдз – 140, на лыдысь 90-ыс юркарысь жӧ. Мужичӧй серти ВИЧ новлӧдлысь нывбабаыс неуна унджык. Врачьяс син уланыс кутӧны и 21 нёрпалысь кагукӧс.
Водзті кӧ медсясӧ висисны томъяс, бӧръя воясӧ шыӧдчӧны и 35-50 да весиг 80 арӧсаяс. Помкаыс пӧрӧс вуджанногын.
Морт вир-яйын уна сикас кизьӧртор. ВИЧ-ыс йиджӧ да поздысьӧ сӧмын вирӧ, мужичӧй сперма-кӧйдысӧ, нывбаба секретӧ да морӧс йӧлӧ. Кудзын, синваын, дулльын, ньылӧмын да шыжын (мокротаын) тайӧ инфекцияыс абу.
Сідзкӧ, пӧрӧсыс вермӧ кӧвъясьны артифициальнӧя – висьысьыслысь вирсӧ кӧ сюясны дзоньвидза мортлы. Тайӧ вермас лоны, ӧти и сійӧ жӧ шприцӧн кӧ вӧдитчӧ некымын морт. Татшӧм ногӧн ВИЧ-ӧн водзті висьмылісны наркотикӧн дурмӧдчысьяс. А тайӧ медсясӧ вӧліны том йӧз.
Инфекцияа вирыс вермас веськавны татуировка, маникюр-педикюр вӧчигӧн, операция дырйи, ем-шыран да медицина инструментсӧ кӧ эз колана ног стерилизуйтны. ВИЧ вермас вуджны и операция дырйи, мортыслы кӧ сюясны инфекцияа вир либӧ сыысь вӧчӧмтор, висьысьлысь кӧ ты-мус-вӧрксӧ вурасны мӧдлы, а сідзжӧ нывбабаӧс кӧ искусственнӧя тырсьӧдасны висьысь донор спермаӧн. Но татшӧмыс овлӧ зэв шоча. Ӧ д донорлысь вирсӧ, спермасӧ некымынысь видлалӧны. Овлӧ, вирсӧ босьтігӧн инфекцияыс «узьӧ» на, да сійӧс оз казявны, но сёрӧнджык петкӧдчас анализ дырйи.
Бӧръя дас вонас дурмӧдчанторйӧн уколасьысь серти ёна унджыкӧн пӧрӧссӧ мӧдісны кӧвъявны мусукасигӧн. Тыдалӧ, уна семьяын абу ставыс лючки, мужичӧй да нывбаба кӧ кырсалӧны бокын, код тӧдас кодкӧд водӧны вольпасьӧ.
ВИЧ-ӧн висьысь лыдыс содіс и сы вӧсна, мый шӧринса специалистъяс мӧдісны вӧчны унджык тест. Сӧмын татшӧм ногӧн позьӧ казявны пӧрӧссӧ. Таво та вылӧ кӧсъям ышӧдны республикаын 32 прӧчент олысьсӧ.
Тест вӧчӧм могысь быдӧн вермас шыӧдчыны миян шӧринӧ либӧ матысса поликлиникаӧ. Чунь помсьыс босьтасны вир чут да лун мысти нин юӧртасны, эм-ӧ вир-яяс ВИЧ-инфекцияыс. Та йылысь мӧдас тӧдны сӧмын врачыс да ачыс мортыс. Вӧчасны тайӧс дон босьттӧг. Казяласны кӧ пӧрӧссӧ, вӧчасны мӧд, стӧчджык анализ. Та бӧрын нин мӧдасны бурдӧдны.
Ачыд верман жӧ туявны висьӧмсӧ, аптекаын вузалӧны экспресс-тест.
Но унджыкыслы мыйлакӧ веськодь, оз тэрмасьны тӧдмавны, ставысӧ лючки вир-яяс. Ми дасьӧсь ветлыны предприятиеӧ да сэні вӧчны тестъяссӧ. Неважӧн шыӧдчылім ӧтилаӧ. Сюрс сайӧ уджалысьысь сӧмын нелямын морт вӧзйысис тӧдмавны ассьыс сідз шусяна ВИЧ-статуссӧ.
Та вӧсна миян шӧринса специалистъяс вӧзйӧны тайӧс вӧчны диспансеризация дырйи. Гашкӧ, матысса кадӧ нин быдӧнлы быть ковмас прӧйдитны тестсӧ.
Ӧ д кымын водзджык казялам пӧрӧссӧ, сымын кокньыдджык сійӧс «кӧртвомавны». Талун ВИЧ-положительнӧй войтыр лекарство отсӧгӧн лючки уджалӧны, быдтӧны челядьӧс, на водзын кузь да лючки олӧм.
Нывбаба консультацияӧ шыӧдчигӧн нӧбасьысь нывбабалы вӧчӧны жӧ татшӧм тестсӧ. Нӧшта донъялӧны дзоньвидзалунсӧ 28-30 вежон мысти. Мыйкӧ кӧ казяласны, нӧшта корласны 4-6 вежон бӧрын. Кыкысь жӧ корлӧны консультацияас да вӧчӧны тест кага батьыслы.
Бать-мамыслысь кӧ казяласны ВИЧ, нӧбасигас на босьтчасны бурдӧдны. Торъя терапия нуӧдасны кага чужтігас да бӧрас нин. Та дырйи кагуксӧ оз позь нёньӧдны мам йӧвнас. Дзолюкӧс сьӧкыдджык бурдӧдны пӧрӧссьыс, сылы колӧ мӧдджык, кизьӧр лекарство.
Оз позь пузчужӧм кагукӧс юктӧдны и бокӧвӧй нывбаба морӧс йӧлӧн, абу кӧ тӧдса, дзоньвидзаӧ донорыс.
ВИЧ новлӧдлысьӧс тӧдмӧдӧны сылӧн правоясӧн да тшӧтш ӧлӧдӧны, мый оз позь вӧчны. Медводз, дзебны висьӧмсӧ. Мужичӧйлӧн кӧ инфекция, та йылысь колӧ юӧртны нывбабалы, и мӧдарӧ. Тайӧс кӧ мортыс дзебис да тӧдӧмӧн висьмӧдіс мӧдӧс, Россия Федерацияса Уголовнӧй кодексысь 122-ӧд статья серти кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ.
Медым татшӧм ускӧттьӧыс эз су, колӧ лючки овны гозъякост, мусукасигӧн вӧдитчыны презервативӧн, а уколасигӧн – стерильнӧй инструментӧн да шприцӧн, дзикӧдз ӧвтыштчыны наркотикысь, тату да пирсинг вӧчигӧн бӧрйыны лицензияа салон, и оз ков вунӧдны вӧчны ВИЧ-тест.
Шӧринса юкӧнӧн веськӧдлысь, врач-инфекционист Ирина Старикова:
–ВИЧ кӧвъясьӧмсӧ сьӧкыд казявны, кутшӧмкӧ торъя симптом сылӧн абу да. Унаӧн некымын во новлӧны тайӧ пӧрӧссӧ ас пытшкас. Сылы корсюрӧ деливӧ, мудзӧ, температураыс неуна кыптылӧ, йӧзвиыс висьышталӧ да корсюрӧ кисьтавлӧ. А унджыкыс и тайӧс оз казявны. Та вӧсна быдӧнлы колӧ вӧчны тест.
Тшӧкыда пӧрӧссӧ казялӧны, кор сёр нин бурдӧдчыны. Мӧйму Комиын кувсис ВИЧ-инфекцияа 160 висьысь. На пиысь ветымыныс – буретш тайӧ пӧрӧссьыс. Таво ВИЧ мӧдаръюгыдас босьтіс нин 31 мортӧс.
Нимкодь, мый бӧръя кадӧ пыр унджык том йӧз, студентъяс волӧны шӧринӧ вӧчны тест. Найӧ, тыдалӧ, мудерджыкӧсь да, гӧгӧрвоӧны, кутшӧм лёктор вермас вайны ВИЧ-ыс. Накӧд сёрнитӧ врач, психолог. Во чӧж на ми кутам син улын волысьяссӧ.
Эмӧсь и сідз шусяна ВИЧ-диссидентъяс. Найӧ и коронавирусысь уколасьӧмлы вӧліны паныд. Татшӧмыс уна и олӧмаяс пӧвстын. Но найӧ смелӧсь, кытчӧдз висьӧмыс оз топӧд.
Ӧ ти мужичӧй вӧлі больнича коридорын помся дольӧ мукӧдыслы, некутшӧм ВИЧ пӧ абу, тайӧ висьӧмсӧ думыштӧмаӧсь лекарство вӧчан да иналан фармкорпорацияяс. Но кабинетӧ пырӧм мысти мортсӧ быттьӧкӧ вежлісны. Тайӧ вӧлі кывзысьысь да авъя пациент. Таблетка? Да, пыр жӧ пӧ юа! Терапия? Ме пӧ медводз! Став процедура-приём вылас воліс, индӧм кадӧ ньылаліс лекарство. Гӧгӧрвотӧм, мыйла тадзи збояліс йӧз водзас?..
Морт вир-яйын олӧ уна сикас вирус-бактерия: пневмоциста, токсико-плазма, герпес да с.в. Найӧ быттьӧкӧ «узьӧны» да ёнасӧ миянлы оз дӧзмӧдчыны. Корсюрӧ герпес вӧсна пузьӧдчылӧ вом дорыд.
Но ВИЧ-инфекция омӧльтӧ мортыслысь иммунитетсӧ, и «садьмӧм» вирус-бактерияыс пыр ёнджыка мӧрччӧны дзоньвидзалун вылӧ.
Неважӧн вайисны висьысьӧс. Квайт во сайын сылысь казявлӧмаӧсь ВИЧ, но абу бурдӧдчӧма. А талун сылӧн, кыдз шуласны, уна сикас пӧрӧса дзонь букет!
Миян шӧринлы комын во нин. Ми видзӧдам и на бӧрся, кодъяс шыӧдчылісны миян дорӧ кызь во сайын. Найӧ олӧны-зільӧны, быдтӧны 2-3 дзоньвидза кагаӧс.
ВИЧ-ӧн висьысь нинӧмӧн оз торъяв мукӧдсьыс. Сійӧ кӧ бурдӧдчӧ да кутчысьӧ бур оласногӧ, вермас уджавны медицинаын, сад-яслиын, пусян-пӧжасянінын да мукӧдлаын.
Шӧринса лабораторияӧн юрнуӧдысь Ольга Попова:
–Овлӧ, дзоньвидза мортлӧн тестыс петкӧдлӧ ВИЧ. Мӧдысь вӧчӧм бӧрын инфекциясӧ оз аддзыны. Тайӧ вермас лоны тест вӧснаыс. Татшӧмсӧ вӧчӧны нӧбасигӧн, лёк пыкӧс, аутоиммуннӧй да мукӧд висьӧм туялӧм могысь. Сылӧн стӧчлуныс 90 прӧчент. Медым тӧдмавны, збыльысьӧ мортыс нёрпалӧ ВИЧ-ӧн, вӧчӧны содтӧд, стӧчджык иммуно-ферментнӧй анализ. Сійӧ кӧ петкӧдлас пӧрӧссӧ, вир сывороткасӧ нӧшта ӧтчыд видлаласны. Содтӧд вермасны корсьысьны молекула-генетика боксянь.
Овлӧ и мӧдарӧ, шуам, нӧбасьысь нывбабалысь немтор оз казявны. Делӧыс сыын, мый ВИЧ-ыслӧн сідз шусяна инкубация кадыс во, а нывбаба кагасӧ новлӧдлӧ сьӧлӧм улас ӧкмыс тӧлысь. Кагуксӧ чужтӧм бӧрын нывбабаясысь кодсюрӧ кӧсйӧ водзӧ уджавны, эм кӧ кодлы пукавны дзолюкыскӧд. Но медосмотр дырйи тыдовтчӧ, мый аньыслӧн ВИЧ.
Лёк и сы боксянь, мый тшӧкыда инфекциясӧ оз казявны, сы вӧсна мый уналаӧ удж вылас инасигӧн медосмотр дырйиыс оз вӧчны татшӧм тестсӧ.
Тшӧкыда юасьӧны, кыдзи видзчысьны тайӧ пӧрӧссьыс?
ВИЧ оз кӧвъясь киасигӧн, кутчысьлігӧн, маласигӧн, окасигӧн (абу кӧ вомас восьса дой), кызӧдӧм-несйигӧн, лолалігӧн, ӧти тасьтіысь панясигӧн, ӧти ки чышкӧдӧн чышкасигӧн да ӧти вольпасьын узигӧн. Висьӧмыс оз вудж автобусын да мукӧд транспортын, велӧдчанінын, поликлиникаын, спортклубын, дискотекаын, асмогасянінын, бассейнын, саунаын, пляж вылын да мукӧдлаын, а сідзжӧ ӧдзӧс вугйӧ кутчысигӧн телефонӧн да сьӧмӧн вӧдитчигӧн, ном курччӧмӧн.
Бать-мам майшасьӧны, позьӧ-ӧ висьмыны, бытшкысян кӧ шыбитӧм шприцӧн. Дерт, та дырйи колӧ шыӧдчыны врач дорӧ. Но ВИЧ-ӧн татшӧм ногӧн некод на эз висьмыв. Няйт шприцсьыс ӧдйӧджык вермас кӧвъясьны столбняк.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокыс авторлӧн.