Кӧть кодлысь он юав, быдӧн вочавидзас, мый куритчӧм «оз югдӧд юр». Мӧйму Россияын чигарка нёнялысьыс эськӧ и чиныштӧма 5,8 прӧчент. 1,4 миллион морт мынтӧдчӧма тайӧ лёк модасьыс. Но 23 миллион тшынасьӧ на. Куритчӧ быд коймӧд мужичӧй да быд дас кыкӧд нывбаба. Джын мындаыс луннас пестылӧ дасысь унджык папирос-сигарет. Кызвыныс тшынасьӧны 15-20 арӧссянь.
Комиын олысьясысь чигарка шпуткӧ матӧ комын прӧчентыс. Миянысь унджыкӧн тшынасьӧны сӧмын Алтайын (34,2%), Сахалинын (33,5%), Магадан обласьтын (31,9%) да Ненеч автономия кытшын (30,4%). Медся этша шпуткысьыс Дагестанын (6%), Ингушетияын (4%) да Чечняын (3,3%).
2013 воын Россияын вынсьӧдісны оланпас, коді ёна сьӧктӧдіс куритчысьлысь олӧмсӧ. Тшынасьны позьӧ сӧмын урчитӧминын, лавкаын донсяліс табак-сигарет, и найӧс саймовтісны торъя джаджйӧ. А нӧшта пачкаас гырыся гижӧма, мый табак омӧльтӧ дзоньвидзалунтӧ, да ляскӧма куритчӧм помысь тшыкӧм горш, ты да вир-яйысь мукӧд юкӧнлысь повзьӧдлана снимокъяс.
Унаӧс-ӧ тайӧ ӧлӧдіс чигарка нёнялӧмысь? Кыдзи мӧрччӧ вир-яяд табакыс? Кыдзи дорйыны таысь челядьӧс?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын тайӧ юалӧмъяс вылас вочавидзисны йӧзлысь дзоньвидзалун видзысь специалистъяс.
Коми Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь медпрофилактика кузя главнӧй специалист, медпрофилактика шӧринӧн веськӧдлысь Татьяна Лыюрова:
–Мӧйму республикаын шӧркодя быд сюрс морт ньӧбӧма 27 сюрс папирос-сигарет пачка. Воддза воын – 95 сюрс.
Быдлаын помся дӧжналам, мый куритчӧмысь лёкыс мӧрччӧ аслыс шпуткысьыслы, сыкӧд олысь матыссаыслы, тшӧтш и орччӧн сулалысь куритчытӧм мортлы. Бӧръяясыслы пӧ весиг ёнджыка на.
Никотинӧн тшыкӧдӧм ты понда кулысьыс 37 прӧчент, 18%-ыслы кӧвъясьӧ лёк пыкӧс, а кык прӧчентыс кувсьӧ гырк висьӧмысь. Ӧд куритчигӧн, торйӧн нин тшыг кынӧм вылӧ кӧ, вомад артмӧ дуль, а желудокад – сок. А сёян пыдди кӧ ньылалам никотин, тайӧ регыд мысти вайӧдас гастритӧдз, язваӧдз, сӧп висьӧмӧдз.
Табака сигарет шпуткигӧн косьмӧ вом пытшкӧсыд, горшыд, омӧльтчӧ тыыд. И кор лолыштігӧн сэтчӧ веськалӧ инфекция, вир-яйным оз нин сяммы водзсасьны.
Быд минут мортыс шӧркодя лолыштӧ дас квайтысь-дас сизимысь. Тыӧ веськалӧ колана мында кислород, коді сэсся разалӧ юр вемӧ да вир-яй пасьтала. А ми кӧ апыштам табак тшын либӧ химия сораса ру, тыӧ кислородыс воас ёна этшаджык. Медся ёна сыысь «тшыгъялӧ» юр вем. Артмӧ гипоксия. Торйӧн лёк тайӧ быдмысь мортлы, велӧдчысьлы. Кислород тырмытӧмла сылӧн омӧльтчӧ паметьыс, вежӧрыс.
Гипоксия вермас лоны и чужтӧм на кагуклӧн, мамыс кӧ куритчӧ либӧ нёнялӧ электроннӧй сигарет. Та вӧсна ми тшӧкыда аддзысьлам нӧбасьысь аньяскӧд, ӧлӧдам найӧс тайӧ лёксьыс да отсалам мынтӧдчыны.
Никотин лолалігӧн вир-яйным сійӧс кыдз вермӧ бырӧдӧ, тышкасьӧ сылы паныд, артмӧдӧ аслыссяма нейтрализатор. И коставлам кӧ куритчӧмысь, вир-яйным оз дугды сійӧс артмӧдӧмысь, велалӧма нин да. А никотиныс кӧ абу, вир-яйным ыстӧ юр вемӧ юӧр, колӧ пӧ куритчыны!
Чигарка вӧчысь-иналысьяс мудеритӧны, вӧзйӧны мича тубраса, кузь, вӧсньыд да чӧскыд дука сигарет. Но оз ков ылавны – тайӧ яд!
Ме эськӧ вӧзйи быдӧнлы волыны Сыктывкарса физдиспансерӧ. Сэні эм стенд-панель, кӧні йӧзӧдӧма куритчӧм йылысь зэв уна шемӧсмӧдана юӧр. Мыйта сьӧм мортыс лэдзӧ тшынйыв папирос ньӧбигӧн, мыйта сир, пӧим да мукӧд химия сорас пуксьӧ тыас, кымын лун чинтӧ олӧмсьыс ӧти чигаркаыс да с.в. Инфаркт-инсульт бӧрын ми видзӧдам кык сюрс висьысь бӧрся, на лыдысь джынйыс тшынасьӧма да и ӧнӧдз абу эновтчӧма. Диспансеризация да медосмотр дырйи спирометрия петкӧдлӧ, мый быд сё мортысь дасыслӧн тыыс тшыкӧма куритчӧмысь. Но ӧд унаӧн оз петкӧдчывны врачыдлы.
Тіян кӧ талун некыт оз на вись, эн чайтӧй, мый ставыс бур да позьӧ нинӧмысь видзчысьтӧг шпуткыны сигарет. Куритчӧмысь лёкыс вир-яяд мӧрччас во кызь мысти, кор тыад заводитчас фиброз.
Куритчысь мортлӧн пӧ нэмыс шӧркодя дас воӧн дженьыдджык. Но дугӧдчыны тайӧ лёксьыс некор абу сёр. И во 5-7 мысти вир-яйыд бӧр лоас дзоньвидза. Но унджыкыс тай куритчӧмсьыд дугӧдчӧны, кор сёр нин тайӧс вӧчны.
Сигаретысь ӧвтыштчӧм морт первой кадсӧ зэв букыш да скӧр. И сылы колӧ отсавны, мед бара эз босьтчы важас.
Унаӧн, торйӧн нин нывбабаяс, полӧны, дугдам кӧ пӧ тшынасьны, пыр и тшӧгам. Да, татшӧмыс овлӧ, кор куритчан пыдди босьтчӧны помся номсасьны кампет-печенньӧӧн, семечки-ӧрекӧн, пӧжасӧн да юмовторйӧн. А ті видлӧй сигаретсӧ вежны морковӧн, яблӧгӧн, сэки он госсялӧй. Коді кӧсйӧ мынтӧдчыны куритчӧмысь, позьӧ волыны поликлиникаӧ, кӧні эмӧсь та могысь торъя специалистъяс да жыръяс. Сыктывкарын позьӧ звӧнитны 20-10-79 номера телефон пыр. Эм и федеральнӧй шӧрин, кытчӧ позьӧ шыӧдчыны 88-002-000-200 номера телефон пыр. Но мортыс кӧ ачыс оз кӧсйы мынтӧдчыны куритчӧмысь, мырдӧн дугӧдны некод оз вермы.
Челядь куритчӧмысь тшӧкыда мыжаӧсь верстьӧ. Ӧти-кӧ, ӧткымын бать-мамлы веськодь, тшынасьӧ-ӧ быдтасыс. А, мӧд-кӧ, найӧ и асьныс гортаныс челядь дырйиыс куритчӧны. Сэсся кодсюрӧ чайтӧ, мый табака папиросысь позьӧ мынтӧдчыны вейп отсӧгӧн. Весиг мам-бать пиысь кодсюрӧ асьныс ньӧбӧны ныв-пиыслы тайӧ мича гаджетсӧ, мед пӧ оз велавны куритчыны.
Электроннӧй сигаретсӧ тшӧтш вӧчӧны чача либӧ флешка кодь мичаӧн: кузьмӧс, гӧгрӧс, гартола, уна сикас рӧма, лампочкаяса да сідз водзӧ. Ставыс тайӧ абу весьшӧрӧ. Вейп вӧчалысьяс медводз кӧсйӧны асланыс везйӧ кыйны томуловӧс да челядьӧс. Медым тшынасьны табакӧн, колӧ истӧг либӧ зажигалка. Лолалан тшыныс дука, чигарка помсьыд гылалӧ пӧим, верман сотны чунь помтӧ либӧ вом дортӧ, сэсся папирос-сигаретыд зептад тшӧкыда чеглӧ. А электроннӧй сигаретыд мича трубка сяма. Ӧзтыны сійӧс оз ков. Сідз шусяна атомайзер (парогенератор) пытшкас эм спираль, кодӧс донӧдӧ аккумулятор. Кадысь кадӧ сійӧс колӧ зарадитны, тайӧс позьӧ вӧчны и компьютерсянь, ноутбуксянь USB адаптер пыр. Тайӧ нӧшта на ёнджыка воӧ сьӧлӧм вылас томъяслы. Ӧд тайӧ абу кабалаӧ гаровтӧм табак, а электроникаа прибор!
Электроннӧй сигарет пытшкас сюйӧны картридж (клиромайзер либӧ картомайзер). Тайӧ пластикысь ичӧтик доз, код пытшкын химия сорас. Татшӧм тӧварнас вузасян лавкаын мыйсӧ сӧмын оз вӧзйыны! Вишня, кофе, лимон, мармелад, банан, оз, ваниль да уна-уна мукӧд дука да кӧра сорас. Тайӧ чӧскыд дука сорас дорас мортыс ӧдйӧ велалӧ. Та могысь жӧ сигарет-вейпӧ содтӧны ментол. Но ароматизаторсьыс ӧтдор сэні эм глицерин, пропиленгликоль да никотин. Тадзи том йӧзӧс велӧдӧны ӧти лёкысь мынтӧдчыны мӧдӧн.
Комиын 14 арӧсаяс пиысь 31,9 прӧчентыс тшынасьӧ папирос-сигаретӧн либӧ руасьӧ вейпӧн. Россияын татшӧмыс 18,3. Быдлаын нырччӧны бур оласногӧ, а ми, артмӧ, и курыд зелля дучкӧмӧн и куритчӧмӧн водзмӧстчам…
Минздравса специалистъяс тшӧкыда волӧны велӧдчан учреждениеясӧ. Быд во найӧ аддзысьлӧны квайтӧд да гырысьджык класса велӧдчысьяскӧд, сёрнитӧны накӧд, петкӧдлӧны куритчӧмысь ӧлӧдан буклет-плакат. Велӧдчысьяслӧн дзоньвидзалун вӧсна тӧждысям и юркарын уна сикас программа збыльмӧдігӧн. Некымын во нин пырӧдчам челядьлӧн да томъяслӧн безопасносьт уджтасӧ. Локтан во помӧдз вынсьӧдӧма дзоньвидзалун видзан, 2025 во помӧдз – семья ёнмӧдан да 2030-ӧдӧдз – наркотиклы паныд тышкасян программа.
Миян специалистъяс уджалӧны и челядькӧд, и бать-мамкӧд, и котырӧн, и быдӧнкӧд торйӧн. Нуӧдам уна сикас акция, конкурс, спорт да культура гаж, мед ӧлӧдны томуловӧс лёксьыс. Кор ныв-зонлӧн озджык ло прӧст кадыс, сэки найӧ оз мӧдны тӧв чужъявны вузасян шӧринын, паркын да подъездын. А ӧд буретш татшӧминъясас налы кӧвъялӧны лёк оласногсӧ.
Коми Республикаса наркодиспансерысь главнӧй врачӧс вежысь Валерий Пироженко:
–Сідз шусяна табак лобби, куритчан вӧчысь да иналысь пыр зільӧны нажӧвитчыны да корсьӧны та могысь выль позянлунъяс. Кӧть найӧ и помся эскӧдӧны йӧзсӧ, мый вейпысь нинӧм лёкыс абу, сійӧ пӧ кокньыдджык, девайсыс нинӧмӧн абу бурджык табаксьыд. Ӧти-кӧ, учёнӧйяс эз на тырвыйӧ туявны, кутшӧм лёк сысянь вермас лоны. Чайта да, тайӧ тыдовтчас, кор ӧнія кӧленаыс мӧдас нёрпавны тыӧн, и лоасны дзик выль сикас висьӧмъяс.
Мӧд-кӧ, электроннӧй сигаретсӧ да химия сорассӧ вӧчысьяс уджалӧны ас наукӧн. Гӧгӧрвоана, некутшӧм ГОСТ налӧн прӧдукция вылӧ абу на. Этикеткаас гижӧма ӧтитор, а збыльвылас некод оз тӧд, мыйсяма тайӧ сорас.
Табака сигаретысь пӧ вир-яяд веськалӧ сизим сюрс сикас химия сорас, сир, са да мукӧд яд. И электроннӧяд, чайта, абу этшаджык.
Кор парогенераторас пузьӧ химия сорасыс, артмӧ ру. Вейпер сійӧс лолыштӧ тыас. Зэв посньыд дисперсияыс веськалӧ весиг альвеолаӧ, кытчӧ табак тшыныс оз «тӧр». Кутшӧмкӧ кад мысти русьыс артмӧм ваыс петӧ тысьыс, а глицериныс кольӧ. Вир-яйыс сійӧс оз на удит сэтысь петкӧдны, а мортыс водзӧ содтӧ химия русӧ.
Нӧшта на, глицерин да пропиленгликоль пузьӧдігӧн артмӧ формальдегид, первой группаа канцероген, коді тшӧтш вайӧдӧ лӧк пыкӧсӧдз. Электроннӧй сигарет нёнялігӧн тыад веськалӧ и акролеин, кодӧн Первой мирӧвӧй война дырйи вӧдитчӧмаӧсь кыдз химия ӧружиеӧн.
Вейп апалысьлӧн заводитчӧ аллергия, астма, став лолалан тэчасыс торксьӧ, да неылын и онкологияӧдз.
Врачьяс туялӧмаӧсь нин, мый вейпинг вӧсна мортыслӧн содӧ давленньӧыс, вермас лоны инфаркт да инсульт. Руӧн лолалысьлысь рентген петкӧдлӧ тыас кыкнанладорас инфильтрат, а сідзжӧ пневмонит, бронхиолит да альвеола торксьӧм.
Электроннӧй сигаретас чӧскыд дука сорассьыс казялӧмаӧсь сера диоксид, аммиак, хлор, хлороводород да диацетил. Найӧ вайӧдӧны бронхитӧдз, кодӧс шуӧмаӧсь «попкорн висьӧмӧн». Тайӧ нёрпалӧмсӧ казялӧмаӧсь попкорн вӧчысьяслысь, кодъяс вӧлӧгасӧ пражитігӧн вӧдитчӧны выя ароматизаторӧн. Вейпсӧ позьӧ ӧткодявны ингаляторкӧд. Сы пытшкын пузьӧ сорас, да артмӧ ру. Сыӧн лолалысьсӧ нимтӧны оз куритчысьӧн, а вейперӧн (англия ногӧн кӧ, vaping – парение, руасьӧм), и найӧ оз куритчыны, а паритӧны-руасьӧны.
Вейпъясӧн вузасигӧн тыдовтчӧ зэв уна сідз шусяна контрафакт, кодӧс вӧчӧмаӧсь код тӧдас кӧні. Неважӧн Москваӧ Азияысь вайӧмаӧсь 150 сюрс электроннӧй сигарет. Качество йылысь сертификатсӧ да мукӧд документсӧ вузасьысьясыс лӧсьӧдӧмаӧсь асьныс. Кабалаас гижӧмаӧсь, тайӧ пӧ «посньыд бытӧвӧй прибор». Став девайссӧ кӧсйӧмаӧсь разӧдны вузасянінъясӧ да инавны тшӧтш ӧтуввез-лавка пыр. Татшӧм гаджетыд вермас пиньтӧ разьны.
Учёнӧйяслӧн туясьӧмыс петкӧдлӧма, мый вейпӧн лолалысьлӧн вир-яяс оз тырмы азот оксид. А тайӧ висьталӧ, мый мортыслӧн торксьӧма лолалӧмыс, иммунитетыс, артмӧма сьӧлӧмас да сӧнъясас гомеостаз, мӧд ногӧн кӧ, найӧ чорзьӧмаӧсь.
Бурногӧн куритчӧм либӧ руӧн лолалӧм оз овлы. Сигарет пачкаӧ тшӧкыда гижӧны: «лёгкие» пӧ. Но тайӧ маркетинг, ылӧдчӧм. «Лёгкие» сигаретыс нинӧмӧн абу кокньыдджык мукӧд чигаркасьыс. Никотиныс быдлаын ӧтмында. Тшынасьысьяс шуӧны, куритчӧм бӧрын пӧ бырӧ майшасьӧм, депрессия. Збыльысь, чигарка нёнялігӧн вир-яйыд артмӧдӧ сідз шусяна шуда гормон. Таысь ӧтдор – дофамин, серотонин, норадреналин, окситоцин. Мортыс чайтӧ, мый гӧгӧр ставыс лючки, вунӧдӧ мудзсӧ да тӧжд-могсӧ, сылы нимкодь да лӧсьыд. Но врачьяс туялӧмаӧсь, мый кутшӧмкӧ кад мысти майшасьӧмыс да депрессияыс кӧвъясьӧ выльысь да нӧшта на ёнджыка топӧдӧ куритчысьсӧ.
Кыдз шуӧны специалистъяс, сійӧ компульсивнӧя нюжӧдчӧ папиросла, велалӧма нин да. Асывнас садьмас, пестас куритчан, юас кофе-тшай – бара ӧзтас чигарка. Удж вылас веськӧдлысьыс корлас ас дорас да индас кутшӧмкӧ тырмытӧмтор вылӧ, и бара колӧ асьтӧ такӧдны сигаретӧн.
Куритчӧмысь мынтӧдчыны отсалыштӧны пластыр-таблетка, а бӧръя кадӧ позьӧ ньӧбны и спрей, резыштан вомад, и быттьӧ сигарет нёнялін. Но ёна сьӧкыдджык венны вежӧртӧ, ӧд куритчӧмыс – тайӧ дзонь ритуал. Мортыс велалӧ кутшӧмкӧ кадколаст мысти петавны куритчанінӧ, аддзысьлыны сэні тӧдсаяскӧд, варовитыштны, шпуткигад пӧ и тӧдмасьнытӧ кокньыдджык.
Тшынасьӧмысь дугӧдчыны позьӧ. Медтыкӧ мортыс кӧсйис. Ӧтчыд кӧ эз артмы, видлы мӧдысь, коймӧдысь…
Медводз гортад да удж вылад колӧ юӧртны та йылысь, медым некод эз кор петавны куритчыны. Сэсся быдлаысь колӧ идравны сигарет-папироссӧ, медым, кор лоас телепит, эн вермы нюжӧдны китӧ да босьтны пачкасӧ. Кодсюрӧ куритчӧм пыдди лыддьысьӧ, мӧд – шашки-шахматӧн ворсӧ да с.в.
Кывлан, другӧн пӧ дугӧдчыны оз позь, вир-яйыд велалӧма никотинас да. Весиг пӧ, чорыда кӧ нёрпалан да та дырйи куритчан, чигаркатӧгыд висьӧмыс нӧшта ёнджыка вермас топӧдны, да весиг сьӧлӧмыд сувтас. Но некодсянь на эг кывлы, мый куритчӧмысь другӧн ӧвтыштчӧмысь кодкӧ кувсис. Сьӧкыд кутчысьны медводдза тӧлысьсӧ. Оз ло кокньыд нӧшта во джын кымын, а сэсся вир-яйыд ачыс вунӧдас табак йывсьыс. А нӧшта некымын тӧлысь мысти вирыд мӧдас лючки визлавны сӧнъясӧдыд, чинас давленньӧыд. И во мысти нин морӧстырнад апыштан сӧстӧм сынӧд.
Суйӧр сайын унджык фирма-предприятиеас мортсӧ оз босьтны удж вылӧ, сійӧ кӧ куритчӧ. Мый татшӧм «зільыссьыд», быд час кӧ котралӧ куритчанінӧ. Сэсся тшынасьысьыд тшӧкыдджыка нёрпалӧ, а сідзкӧ, ковмас мынтыны больничнӧй да вичмӧдны мукӧд сикас социальнӧй отсӧг.
Японияын таысь ӧтдор удж вылӧ инасигӧн мортыслысь мерайтӧны сьӧктасӧ, коссӧ. Вывті сьӧкыд да кыз кӧ, оз босьтны. Но тэ кӧ бур да колана специалист, сетасны куим тӧлысь, и тайӧ каднас колӧ колана мындаӧдз чинтыштны сьӧктатӧ.
Россияын кутшӧмсюрӧ асшӧр предприятие-организацияын вермӧны жӧ тадз вӧчны, но бюджет учреждениеясын куритчысьӧс оз на ёна дзескӧдны…
<> Николай РАЗМЫСЛОВ.
Снимокъясыс авторлӧн да ӧтуввезйысь.