1999 восянь мир пасьталаын ставмирса сьӧлӧм федерациялӧн вӧзйӧм серти пасйӧны Сьӧлӧм лун. Тайӧ водзмӧстчӧмсӧ ошкӧмаӧсь дзоньвидзалун видзан ставмирса котыр (ВОЗ), ЮНЕСКО да мукӧд организация. Медводдзасяньыс сійӧс пасйылӧмаӧсь сентябрь бӧръя вӧскресенньӧӧ, а 2011 восянь – сентябрь 29 лунӧ «Сьӧлӧм – овны» пас улын.
Тайӧс вӧчӧмаӧсь сы могысь, медым нӧшта ӧтчыд казьтыштны йӧзыслы сьӧлӧм да сӧн висьӧм йылысь, ӧлӧдны найӧс омӧль оласногысь. Ӧд мир пасьталаын быд во тайӧ висьӧмнас майшасьӧ 65 миллион морт, на лыдысь 17,9 миллионыс кувсьӧ. Та серти этшаджыкӧс мӧдаръюгыдас нуӧ лёк пыкӧс. Специалистъяслӧн артыштӧм серти, 2025 воын артерия гипертензияӧн мӧдас нёрпавны 1,5 миллиард морт.
Сьӧлӧм да сӧн хирургия А.Н.Бакулев нима шӧринӧн веськӧдлысь Лео Бокериялӧн висьталӧм серти, Россияын быд во сьӧлӧмӧн нёрпалӧ 22-22,5 миллион морт.
Кыдзи видзчысьны тайӧ висьӧмсьыс? Коді ёнджыка нёрпалӧ сьӧлӧмнас – мужичӧй али нывбаба, том али олӧма? Тайӧ да мукӧд юалӧм вылӧ вочавидзис Коми Республикаса кардиодиспансерысь врач-кардиолог Татьяна Нужная.
–Сідз шусяна ишемияысь 65 арӧсысь олӧмаджык мужичӧйяс пиысь мирас медунаӧн кувсьӧма Россияын (сё сюрс олысь вылӧ артыштӧмӧн 242 морт). 22 прӧчент йӧзыс майшасьӧ ыджыд давленньӧысь.
Россияын да тшӧтш и Комиын мӧдаръюгыдӧ мунысьясысь 44 прӧчентыс кувсьӧ сьӧлӧм ви-сьӧмысь. Татшӧмыс уна Сосногорскын, Ухтаын, Печораын, Емдін, Луздор, Чилимдін, Кулӧмдін да Княжпогост районъясын.
–Татьяна Геннадьевна, а мыйсяма сьӧлӧм висьӧм овлӧ?
–Медся тшӧкыда кӧвъясьӧ ишемия. Та дырйи миокардас воӧ этша вир, коронарнӧй артерияыс торксьӧма да. Сьӧлӧмыд кӧ тіпкигас «джӧмдалӧ» – тайӧ аритмия. Кардиомиопатия дырйи сьӧлӧм «зепъяс» ыдждӧмаӧсь-личалӧмаӧсь. Овлӧ, кагук чужӧ сьӧлӧм висьӧмӧн нин – порокӧн. Но сійӧ вермас артмыны и верстьӧлӧн. Сьӧлӧмас вир вайӧдан сӧнъяс вермасны омӧльтчыны атеросклерозысь. Артерия давленньӧыд кӧ ыджыд, сідзкӧ, тіян гипертензия. Вермас висьны и сьӧлӧмад эндокард да миокард, а перикардит дырйи торксьӧ веркӧсыс.
–А мый вӧсна суӧ инфаркт?
–Ишемия дырйи сьӧлӧмад воӧ этша вир, и миокардас клеткаясыс косьмӧны-чорзьӧны да кувсьӧны. Тшӧкыдджыка инфарктсӧ йитам буретш сьӧлӧм висьӧмкӧд.
Но таысь ӧтдор инфаркт овлӧ вӧркын, лоптын, тыын, сювйын, мускын, юр вемын да мукӧд-лаын. Сэтчӧ вирыс тшӧтш дугдӧ воны, и вир-яй юкӧныс косьмӧ да кулӧ. Та дырйи быд инфарктлӧн аслас ним. Шуам, сювъяд – мезентериальнӧй тромбоз, а юр вемад – ишемия инсульт.
–Мыйсянь заводитчӧ инсультыс?
–Инсульт – тайӧ сідз шусяна цереброваскулярнӧй висьӧмлӧн бӧръя тшупӧд. Висян сӧнъяс вӧсна юр вемад воӧ пыр этшаджык вир. Та дырйи мортыслӧн тшыкӧ паметьыс, сылы сьӧкыд мӧвпавны, ки-кокыс дзӧрӧ да сідз водзӧ. Сукмӧм, ёкмыля (бляшкаа) вир дзикӧдз тупкӧ сӧнсӧ, да артмӧны стеноз, аневризма, тромбоз да окклюзия. Та бӧрын нин юрад «кучкӧ» инсульт. Овлӧ, юр вемад сӧныс потӧ. Тайӧ нин геморрагическӧй инсульт.
Церебральнӧй эмболизм дырйи артериясянь сук вирыс веськалӧ и посньыд сӧнъясӧ. Бляшкаясыс найӧс тупкӧны, мортыслӧн дубалӧ-кӧдзалӧ ки-кокыс.
–Радейтана морт, пемӧс, чужан му да мукӧдторйысь ӧтдор мый вӧсна висьӧ сьӧлӧмыд?
–Эмӧсь помкаяс, кодъясӧс ми ог вермӧй бырӧдны. Шуам, арлыд. Олӧма мортлӧн сӧнъясыс чорзьӧны, та вӧсна сьӧлӧмыдлы сьӧкыдджык йӧткыны вирсӧ. Давленньӧыд содӧ. Сьӧлӧм вылас медсясӧ заводитӧны норасьны олӧма нин нывбабаяс. Мужичӧйяс пиысь уна висьысьлы абу на 60 арӧсыс.
Дас прӧчент сьӧлӧм висьӧмыс сы сайын, кутшӧм дзоньвидзалун «козьналӧны» мортыслы пӧль-пӧчыс да бать-мамыс. Сідз шусяна генетика боксянь кӧ найӧ нёрпавлісны сьӧлӧмнас, сідзкӧ, и челядьыслы да внукъясыслы колӧ томсянь видзчысьны татшӧм висьӧмсьыс.
Нывбаба серти артерия гипертония тшӧкыдджыка паныдасьлӧ мужичӧйлӧн.
Но эмӧсь помкаяс, кодъяс миян сайынӧсь. Сьӧлӧмыд шуас аттьӧ, дугданныд кӧ шпуткыны-куритчыны, юны курыд зелля, лолавны вейп да уколасьны дурмӧдчанторйӧн. Сёянтӧ тшынӧдӧм да пражитӧм пыдди бурджык пуны, дасьтыны ру вылын, пӧжны. Солалӧм пыдди вӧлӧгатӧ бур-джык кынтыны либӧ косьтыны. Этшаджык номсасьӧй госа, юмов сёянӧн да консервӧн. Пызан вылад мед вӧлі унджык свежӧй град выв пуктас, фрукты да чери.
Веськыда кӧ, унджыкыслы колӧ этшаджык сёйны. Торйӧн нин этшаджык вын-эбӧс колӧ налы, кодъяс лунтыр зільӧны пызан сайын. Кымын мортыс кызджык, сымын кузьджыкӧсь вир-яяс сӧнъясыс, а сідзкӧ, и сьӧлӧмыслы сьӧкыдджык сэтчӧ качайтны вирсӧ.
Коді узьӧ кӧкъямыс часысь этшаджык, сылӧн вермас жӧ висьны сьӧлӧмыс, а сідзжӧ юр вемыс. Водны да чеччыны колӧ ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.
Оз ков вунӧдны и физкультура йылысь. Абу быть ветлыны физзалӧ да фитнес-секцияӧ. Асывнас – зарядка. Ёна котравны оз ков, тырмымӧн вежоннас этша вылӧ 150 минут тэрыба ветлӧдлыны подӧн. Гортад удж вывсьыд автобус-машинаӧн пыдди мунӧй подӧн, патераад лифтӧн пыдди кайӧй содйӧд.
Сьӧлӧмыд да сӧнъясыд аттьӧаласны, мӧданныд кӧ ваын уявны да лызьӧн иславны. Но бара жӧ оз ков выныштчӧмӧн котӧртны, бурджык тэрмасьтӧг восьлавны.
Мортыс кӧ кыз да тшӧг, позьӧ стӧча шуны, регыд сылӧн сьӧлӧмыс да сӧнъясыс мӧдасны висьны. Колӧ видзӧдны и пульс бӧрся. Сьӧлӧмыд кӧ тіпкӧ вывті ӧдйӧ либӧ, мӧдарӧ, ньӧжйӧ, колӧ шыӧдчыны врач дорӧ. Компьютер сайын лунтыръясӧн пукса удж-ворсӧм, быдсикас сідз шусяна бургер, энергетик да юмов газировка, куритчӧм, узьтӧм войяс – ставыс тайӧ вайӧдӧ неминучаӧдз. Д витаминыд Войвылын олысьлы сідз оз тырмы, торйӧн нин мортыс кӧ оз петавлы гож водзӧ, оз лолав сӧстӧм сынӧдӧн.
Вӧлӧмкӧ, сьӧлӧм нёрпалӧм вылӧ индӧ и шкоргӧм. Узигад сійӧ вермас весиг сувтны. Тайӧ сідз шусяна апноэ, кор шкоргигас мортыс дугдылӧ лолавны. Татшӧмыс норасьӧ, войнас пӧ лёка узя, тшӧкыда садьмыла, а асывнас да луннас, мӧдарӧ, вуграла, быдторйысь скӧрма, вын ни эбӧс, давленньӧ «чеччалӧ». Кор юалан, шкоргӧ-ӧ войнас, вочавидзӧ, гӧтыр-челядь пӧ шуӧны, мый та понда узьны налы ог сет…
Мортыс кӧ шкоргӧ тшӧгӧм вӧсна, сідзкӧ, колӧ вӧсньӧдчыштны. Ӧшӧдчӧма кӧ сідз шусяна вылыс нёбоыс, либӧ ныр вежӧсъясыс кусыньтчӧмаӧсь-вежыньтчӧмаӧсь, колӧ вӧчны операция.
Вонас кӧть ӧтчыд диспансеризация либӧ медосмотр дырйи колӧ тӧдмавны, уна-ӧ вирад холестериныс да сакарыс, ыджыд-ӧ давленньӧыд. Холестериныс литр вирын 3,5-6 ммоль, а сакарыс – квайт. Таысь кӧ унджык, колӧ шыӧдчыны врач дорӧ. Давленньӧыд кӧ 140х90-ысь ыджыдджык, колӧ чинтыны 130х80-ӧдз. Унаӧн оз и тӧдны та йылысь. Оз пӧ тай некыт вись-а. Сэсся видзӧдан да, татшӧмыс кувсьӧма инфарктысь либӧ инсультысь.
Тані лӧсялӧ сідз шусяна «джынъя правилӧ». Джын йӧзыс висьӧны. На лыдысь джынйыс тӧ-дӧны, мый висьӧны. На пиысь джынйыс бурдӧдчӧны. А нӧшта на лыдысь джынйыс – бурдӧны.
Ёна йиджӧ сьӧлӧмад и сідз шусяна хроническӧй стресс. Тшӧкыда удж вылын, гортын гоз-мӧд тӧжд-мог пыдди ми водзын сулалӧ сё. Колӧ кужны шойччыны, мынтӧдчыны стрессысь. Кодлыкӧ отсалӧ сьылӧм, серпасасьӧм, мӧдлы – чери кыйӧм либӧ гира-гантель лэпталӧм.
–Сиктсалӧн али карсалӧн сьӧлӧмыс ёнджык?
–Сиктсаяс сьӧлӧмнас, дерт, крепыдджыкӧсь. Налӧн и кызвын сёян-юаныс вӧр-ва помысь, ас овмӧсысь да град йӧрысь, и сынӧдыс сӧстӧмджык, и унджык кад коллялӧны ывлавылын.
Но карын висьысьыс унджык, чайта, сы понда мый сиктсаыд кӧ шочджыка шыӧдчӧ врач дорӧ, карсаыд тшӧкыдджыка волӧ больнича-поликлиникаӧ.
–Кыдз позьӧ гӧгӧрвоны, мый вермас лоны инфаркт либӧ инсульт?
–Инфаркт водзвылын доймӧ морӧсыд, шуйга пельпомыд, гырддзаыд, черлыыд да мышкыд, сьӧкыд лолавны, оз тырмы сынӧдыс, вукӧдӧ, юрыд бергӧдчӧ, садьыд вошласьӧ, шыбитлӧ кӧдзыд ньылӧмӧ, да кучикыд кельдӧдӧ.
Инсульт дырйи шуйгаладорад либӧ веськыдладорад вир-яйыд, чужӧмыд, ки-кокыд дубалӧ-позялӧ, вежӧрыд гудыртчӧ, юрыд бергӧдчӧ, унатор вунӧ, сьӧкыд аслыд сёрнитны да гӧгӧрвоны мукӧдӧс, омӧля аддзан ӧти либӧ кыкнан синнад, он вермы восьлавны, катовтӧ-уськӧдӧ да.
–Важӧнкодь нин кувсис мекӧд орчча дачаысь сосед. Тэрыб отсӧг сетан врачыс, помнита, сэки шуис: юис кӧ пӧ мортыс 50 грамм коньяк, колис ловйӧн. Позьӧ оз курыдторсӧ юны, топӧдӧ кӧ сьӧлӧмыд, «чеччалӧ» давленньӧыд, да пемдалӧ синмыд?
–Мукӧддырйи вермас отсавны, а вермас и, мӧдарӧ, лёкджык лоны. Та вӧсна мужичӧйяслы татшӧм «бурдӧдчанторсӧ» ог вӧзйы. Врач вотӧдз мортсӧ, кодлӧн бергӧдчӧ юрыс да вошӧ садьыс, быть колӧ лючки пуксьӧдны, разьны морӧссӧ да сьылісӧ топӧдан паськӧмысь кизьсӧ, восьтыны ӧшинь, медым вежӧсас пырис сӧстӧм сынӧд. Кодсюрӧлы вермас отсавны нитроглицерин таблетка либӧ ичӧтик баллонысь спрей, аэрозоль, кутшӧмӧс вӧзйылӧма врач.
Оз позь нюжмасьны, быд здук дона. Врачлы кыдз позьӧ ӧдйӧджык колӧ тӧдмавны, мыйын помкаыс. Ӧд абу быд пӧрйӧ мыжа сьӧлӧм. Морӧсад да мышкад вермас бытшкыны и неврал-гияысь, вермас висьны ордлыыд, тыыд, горшыд да сідз водзӧ. Быдсикас вируса да бактерияа инфекция вермас мӧрччыны сьӧлӧмад.
–Кодсюрӧ сьӧлӧм висьӧмысь юӧны кардиомагнил…
–Врач индӧдтӧг профилактика могысь тайӧ лекарствосӧ юны оз позь. Став сикас сьӧлӧм висьӧмыс – хроническӧй, мӧд ногӧн кӧ, нэм помӧдзыд. Дзикӧдз бурдӧдчыны он вермы, но врач отсӧгӧн позьӧ дыр на нимкодясьны олӧмнас.
<> Николай Размыслов.
Снимокыс авторлӧн.