Ӧні, кор телевизор пыр «Бӧръя юӧръясын» кутасны висьтавны Улан-Удэ йылысь, гӧтыркӧд пырысьтӧм-пыр сатшкысьлам кельыдлӧз экранӧ, виччысям, гашкӧ, тӧдсаинъяс петкӧдласны…
Миян матушка-Россияным паськыд, морт олӧмыд оз тырмы, медым веськавлыны сылӧн быд пельӧсӧ да тӧдмавны сэтчӧс аслыспӧлӧс мичсӧ да историясӧ. Быд ветлӧм восьтӧ миянлы, ӧтар боксянь кӧ – шензьӧданатор, а мӧдарсянь – сьӧлӧмлы долыдлун.
Та пӧрйӧ ми тӧдмасим Саяны да Хамар-Дабан гӧраясӧн, Тункинская долинаӧн, Иркутск да Байкальск каръясӧн, Байкалӧн да Бурятияса Аршан посёлокысь «Саяны» санаторийӧн да юркарнас – Улан-Удэӧн, «Транссиб» кӧрт туйті мунім неыджыд юкӧн.
Аршан – «вежа ва»
Ылі туйӧ Москва пыр мӧдӧдчим да медводз ВДНХ-ын джуджыд «Колесо обозрения» вывсянь странаса юркарсӧ видзӧдлім. Майнас 25 градус шоныд нин вӧлі, быдлаын дзоридзалісны уна рӧма быдмӧг.
Та бӧрын пуксим самолётӧ, Иркутскӧдз лэбим вит час да джын и веськалім еджыд лымъя аэропортӧ, ывлаас 1 градус шоныд и вӧлі. Сэсся лунтыр зэр улын ветлӧдлім плашъясӧн.
Экскурсияӧн волім Ангара юдорса набережнӧй вылӧ. Пыралім-видзӧдалім ыджыд вичкояс, роч купечьяслысь важся пу керкаяс, декабрист Сергей Григорьевич Волконскийлысь керка-музей. 1820-1850 воясӧ Волконский гозъя да Сибырӧ уна мукӧд ыстылӧм войтыр ыджыд пай пуктылӧмаӧсь роч культура сӧвмӧдӧмӧ.
Водзӧ автобус вайӧдіс миянӧс Саяны гӧра улын паськӧдчӧм Аршан посёлокӧ. Сійӧс, кыдзи и бурятъяслысь некымын сё мукӧд нэмӧвӧйся оланін, эськӧ миян странаын ни суйӧр сайын паськыда эз тӧдны, но Аршан дорын гӧра боксьыс петӧ сола минеральнӧй ва. Бурятъяс шуӧны сійӧс «аршан» – вежа ва, «святая вода». Пӧсь ва бурдӧдан выныс ёна важысянь тӧдса, сійӧн сюсь йӧз и кыпӧдӧмась сэні санаторий. Воссьылӧма сійӧ уна во сайын, шуӧны, 1894 воын пӧ. 1928-ӧдын лоӧма государственнӧй курортӧн, Сӧвет кадӧ шойччысьяслы да бурдӧдчысьяслы сэні кыпӧдлӧмаӧсь ыджыд керкаяс.
Сэтшӧм ылі «Саяны» санаторийӧ шойччыны миянӧс кыскисны орчча Саяны гӧраясыс. Быд прӧст здукӧ асывсяньыс сёр рытӧдз ветлӧдлім-видзӧдалім шонді улын вежласьысь гӧраяс вылас. Асывнас налӧн юръясыс войся лымсьыс едждылӧны, а луннас – турунвижӧсь. Руа лунъясӧ жӧ найӧ дзебсьылӧны быттьӧ ру пытшкас да оз тыдавны.
Кынгарга юын (бурят кыв вылысь кӧ вуджӧдны, кынгаргаыс – барабан) эмӧсь мича бузгун-водопадъяс. Ытва дырйи ваыс нуӧ аскӧдыс гырысь изъяс, найӧ зургысьлӧны ӧта-мӧдыскӧд, да быттьӧ барабанӧн ворсӧм кодь шы и кылӧ.
Аршан ылӧдз кывсис 2014 воын: сэки ёна зэрӧма, да орчча гӧра вывсьыс посёлокас исковтӧма из да няйт чукӧр, «тальыштӧма» ас улас сё кызь гӧгӧр керка, санаторийсӧ тшӧтш. Мый сюрӧма из-няйтыслы туй вылас, ставсӧ жугӧдӧма да тыртӧма. Керкаясас мӧд судтаӧдзыс няйтыс воӧма. Асьным аддзылім изъяссӧ – меысь джуджыдӧсь.
Тайӧ неминучаыс вӧчӧма Аршанлы аслыспӧлӧс реклама, и туристыс содӧма. Найӧ волывлӧны и орчча Тункинскӧй заповедникӧ – маралъяс видзан овмӧсӧ.
Войвылысь гӧтыръяскӧд
–Ме Анатолий, Питерысь, – ветлысь-мунысьлы нуръясянінын миянкӧд орччӧн пӧсь тшайӧн да нӧкъя пӧжасӧн чӧсмасис пашкыр уска мужичӧй.
–Ті миянкӧд жӧ мӧдӧдчанныд экскурсияӧн Хамар-Дабан гӧраяскостса шоныд ваа тыяс дорӧ? – тӧдмасигмоз юасьӧмсянь пані сыкӧд сёрни.
–Да. Чайта, ветлӧмным коляс долыда. Россияса кутшӧм вожысь воинныд Байкальск карас?
Висьтаси, мый ми – Анна да Прокопий – воим Ылі Войвылысь, карыс шусьӧ Сыктывкар. Вомъёртӧй другӧн вежсис чужӧмнас, паськыда нюмдіс…
–Мый нӧ, гӧтырыд миянладорысь али мый? Чужӧмныд долыдмис да? – юалі ме.
–Абу, сэні менам салдат сапӧга воясӧй колины. Кольӧм нэмся 60-ӧд вояс помын Сыктывкарын учебкаын вӧлі, а сэсся служиті Печора карын. Ӧнӧдз на паметьын кӧдзыд тӧвся лунъясыс. Учебкаын карас эг ёна петавлӧй, сӧмын некымынысь кино видзӧдны нуӧдлісны. А Печораад ёна ветлӧдлім, мекӧд служитысь ёртъяс дасӧн кымын гортаныс гӧтыръяскӧд мунісны, – томдырсӧ казьтыштіс Анатолий. – Сійӧ кадсӧ пыр бурӧн казьтывла. Командировкаӧ тіян карӧ радпырысь волывла.
Аскинас экскурсия дырйи пожӧма ягті мунігӧн Анатолий бара паніс Войвылын кольӧм вояс йылысь сёрнисӧ:
–Тіян сэні пожӧм пуыс татшӧм жӧ мича. Тӧрытъя варовитӧмным паметьӧ уськӧдіс нӧшта со мый. Питерын гӧтыркӧд ми тшӧкыда ветлывлам театръясӧ. Акань театрын уджавліс Комиысь артист Юрий Кожевин. Быд спектакль видзӧдігӧн, кӧні петкӧдчыліс Кожевин, дум вылӧ волывлісны Ылі Войвыв да служитан кадӧй.
Байкал-море
Иркутск обласьтса Байкальск кар паськӧдчӧма Байкал тылӧн лунвыв берег пӧлӧн да тӧдса миянлы ыджыд целлюлозно-бумажнӧй комбинатӧн.
Кыдзи и миян Эжваын, кызвын олысьыс уджавлӧмаӧсь кабала вӧчанінас. А ӧні сійӧс тупкӧмаӧсь, медым лёк шыбласыс водзӧ эз няйтӧсьт Байкалсӧ. Тысӧ карса олысьяс радейтӧмӧн шуӧны «мореӧн», ӧд сійӧ ёна ыджыд да паськыд, джуджтаыс ӧткымынлаын километрӧн-джынйӧн. Уна чери да нерпа уялӧны сӧстӧм ваас. Та вӧсна, тыдалӧ, бурятъяс ас кывнас шуӧны сійӧс «Озыр тыӧн», а эвенкъяс – «Останови огоньӧн», рытъя кыаыс мыччысьӧ гӧрд рӧмӧн да.
Байкальскӧ миян странаса быд пельӧссянь позьӧ воны поездӧн «Транссибӧд» либӧ машинаӧн ветлан туйӧд. Кыкнан туйыс нюжӧдчӧмаӧсь кар шӧрӧдыс да, лун и вой кылӧ рельсъяс «ворсӧм-трачкӧмыс».
Уджыс бырӧма да, карсаяс унаӧн разӧдчӧмаӧсь, а кольччӧмаяс могмӧдӧны туристъясӧс да «Соболиная гора» горнолыжнӧй курортӧ волысьясӧс, петкӧдлӧны налы Байкаллысь мичлунсӧ да Хамар-Дабан (бурят кывйӧн – «Ныр») гӧра бокъясысь джуджыд пуяса вӧрса озырлунсӧ.
Бурятъяслӧн, эвенкъяслӧн да казакъяслӧн культураын Байкалыс босьтӧ тӧдчана ин.
Косланӧ чолӧм
Гыалысь Байкал ты видзӧдігмоз автобусӧн мӧдӧдчим Улан-Удэ карӧ. Гостиницаын паспортъяс видзӧдалігӧн уджалысьыс шензьӧмӧн шуис: «Ті сэтшӧм ылісянь воӧмныд? Комиысь миянӧ некод на эз волы. Менам тӧдса вужъяснас Интаысь да унаысь висьтавліс, сэні пӧ зэв» кӧдзыд…».
Бурятияӧ мӧдӧдчигӧн мӧвпалім чужан кывъя уна гижӧд-пас аддзыны. А аддзим и юркарас, и сиктъясын роч гижӧд-реклама, сӧмын автобус-трамвайын кывлім кык государственнӧй кыв вылын сувтланін юӧртӧмсӧ. Республикаас сӧмын кызь прӧчентыс бурят, но улич вылын ас кывъя сёрниыс кылӧ ёна, варовитӧны и челядь, и том войтыр. 100 вося юбилейлы сиӧм концертъясын кызвыннас юргисны бурят кывъя сьыланъяс, а видзӧдысьяс тшӧтш отсалісны сценавывсалы сьылігас.
Улан-Удэын дасьтӧма йӧзлы уна шойччанін, некымын улича торйӧдӧма сӧмын подӧн ветлысьяслы, XIX нэмӧ кыпӧдлӧм пу керкаясын восьталӧмаӧсь бурятъяслӧн сёян-юана кафе.
Дерт, Бурятияын, тшӧтш и юркарас, эмӧсь буддистъяслӧн юрбитанінъяс – дацанъяс. Уна рӧмӧн мичмӧдӧм пуяс, из чулькъяс нимталӧмаӧсь пемӧс, а сідзжӧ историяысь геройяслӧн, кодъяс вайлӧмаӧсь орчча Монголияысь да вужйӧдӧмаӧсь буддизм эскӧмсӧ, нимъясӧн. Сэтчӧ жӧ волывлӧны и быдтор тӧдысьяс – шаманъяс.
Улан-Удэті подӧн ветлӧдлігӧн енэжлань юр чатӧртӧмӧн позьӧ аддзыны чикышъяслысь ӧтарӧ-мӧдарӧ, улӧ-вылӧ зэв тэрыба лэбалӧмсӧ. Тайӧ кузь бордъя лэбачыс уна, ӧтилаын здук кежлӧ чукӧрмывлӧ сё гӧгӧр. Тыдалӧ, став ном-гебсӧ босьталӧны. Карсаяс да орчча сиктсаяс ошйысьӧны, номйыд пӧ миянӧс оз дӧсадит.
Монголияысь вайӧм тӧвар – верблюд вурунысь вӧчӧм кӧмкот, уна рӧма жилет, чышъян, косьтӧм бурдӧдчан турун да сувенир – иналан лавкаын вузасьысь нывбаба казяліс миянлысь сюся видзӧдӧм-ветлалӧмӧс да, тыдалӧ, аддзӧма, мый ми – ылысь воӧм войтыр, да юаліс:
–Мый кӧсъянныд ньӧбны? Монголия йылысь казьтӧдӧн босьтӧй со тайӧ шоныд кӧмсӧ, сійӧ быдлаын сгӧдитчас. Ті, тыдалӧ, абу татчӧс, кытысь нӧ воинныд?
Ошйысигмоз шуи, мый ми Улан-Удэӧ локтім зэв ылысь, да збодера юалі сылысь:
–Сыктывкарсӧ тӧданныд кӧні?
Вузасьысь нюмдіс:
–Мам боксянь менам тьӧтка комын воысь нин дыр олӧ Удораса Кослан сиктын. Некымынысь ме ачым сэні вӧлі. Самолётӧн нёль пересадкаӧн лэбавлім Косланас. Ок, и ёна сьӧлӧм вылӧ воис ӧктыны пожӧма ягысь масльӧ тшак.
Мукӧд ньӧбасьысьыс миян вылӧ видзӧдӧмӧн нюмъялісны, а выльӧн тӧдмасьӧм вомъёрт вузаліс миянлы медмича сувенирсӧ да ыстіс кослансалы привет.
Чингисхан рӧдысь
Казялім, бурятъяс чужӧмнас торъялӧны мукӧд сикас войтырысь. Асьныс ошйысигмоз пасйӧны, ми пӧ паськыд чужӧмбанаӧсь, кыкнан бан бокным неуна чургӧдчӧма тіян дорысь. Ставыс тайӧ сы вӧсна, мый миян юр вемным ыджыдджык да ёнджыка чукрасьӧма. А син потасным векньыдджык, медым тӧла поводдя дырйи бусыс эз веськав синмӧ, да шонді ёрӧмысь видзис. Гожъялӧм бан бокъяссӧ тадзи малалігмоз, аслас пӧль-пӧчыслӧн олӧм вылӧ мыджсьӧмӧн висьталіс миянлы экскурсовод. А водзӧ гӧраяс йылысь сёрнитігӧн шуис, тані пӧ ас кадӧ ыджыд котырӧн ов-мӧдчылӧма Чингисхан.
Экскурсовод Марианна – историк, и сійӧ сьӧлӧмсяньыс ошкис Чингисханӧс. Монголия империяса Великӧй хан пӧ унатор вӧчӧма бурятъяс, кыдзи торъя этнос, сӧвмӧм могысь. И асьнысӧ лыддьӧны монголъясӧн, Чингисхан рӧдысь петӧмаясӧн.
Тайӧ юӧрыс ёна торъяліс сыысь, мый ми велӧдлім школаын. Ӧні Чингисханӧс петкӧдлӧны выль культура вайысьӧн да асыввывсянь рытыввылӧдз олӧм сӧвмӧдысьӧн. Медым подулавны история туялысьяслысь тайӧ видзӧдлассӧ, экскурсовод нуӧдліс миянӧс Тапхарӧ, кӧні пӧ сулавлӧма Чингисханлӧн уна лыда войскаыс.
Мольыд веркӧса Тапхар меститчӧма Улан-Удэ карсянь некымын километр сайын. Сэсянь гӧгӧрбок ылӧдз ставыс бура тыдалӧ, и вӧрӧгъяс казявтӧг матыстчыны оз вермыны. Экскурсовод петкӧдліс шаман местаяс, бурятъяслысь дацан да шойна, кытчӧ пӧ дзебӧмаӧсь Чингисханлысь мамсӧ.
Бурятия Республикалӧн 100 вося юбилейлы сиӧм гаж дырйи Чингисханӧс тшӧтш петкӧдлісны историяса геройӧн.
Став тайӧ висьтасьӧмсӧ стӧчмӧдігмоз ӧтуввезса юӧръясысь аддзи, мый ӧткымын историк лыддьӧ Чингисханӧс бурятӧн. Монголияын, Китайын да Казахстанын жӧ шуӧны сійӧс асланыс землякӧн.
«Ми – дыш йӧз»
–Ми, бурятъяс, важысянь – «дыш йӧз», ӧд пӧль-пӧчным некор эз видзлыны пемӧсъяссӧ йӧрын. И ӧні вӧвъяс да мӧсъяс пыр асьныс йирсьӧны-ветлӧдлӧны сэні, кӧні кӧрымыс бурджык, – юӧртіс экскурсовод. – Сӧмын быть колӧ видзны кывзысьтӧм ыжъясӧс. Но бурятъяс бара жӧ оз асьныс таӧн ноксьыны, а велӧдӧм понъяс дӧзьӧритӧны ыж стадаяссӧ, нуӧдӧны йирсьыны да бӧр вайӧдӧны найӧс гортлань. Став пемӧссьыс медколанаыс – и сиктын, и гӧраясын, и спортын – вӧв.
Бурятъяс нэмъяс чӧж видзӧны пемӧсъясӧс: кузь гӧна якӧс, мышкас кык чулькъя верблюдӧс, удал вӧвъясӧс, мӧс-баляӧс. Найӧ могмӧдӧны гӧра бокъясын да кос степъясын олысь йӧзӧс яйӧн да йӧлӧн, отсалӧны ветлӧдлыны паськыдінын, налӧн вурунысь да гӧна куысь бурятъяс кужӧмӧн вӧчӧны кӧм-пась да оланін. Гӧльӧн шулӧмаӧсь семья, кодлӧн вӧлыс да мӧскыс вӧлӧма ӧти сюрсысь этшаджык. Тайӧ нэмӧвӧйся традицияыс олӧ и ӧні, ветлігӧн ми казявлім вӧв да мӧс гырысь стадаяс.
И зэрыс гажсӧ эз торк
Став тайӧ пемӧссӧ позис аддзывны и Бурятия Республикалӧн 100 вося юбилейлы сиӧм петкӧдчӧмын.
Кык лун Улан-Удэса изэрдъясын юргисны йӧзкостса шылад да бурят кывъя гажа сьыланкывьяс. Медшӧр гажсӧ вӧлі котыртӧма Сӧвет изэрдын – «Ленинлӧн ыджыд юр» памятник дорын, кытчӧ республикаса быд район-карысь воӧмаяс да мукӧд национальносьта войтырлӧн котыръяс сувтӧдалӧмаӧсь юрта-палаткаяс, медым петкӧдлыны ассьыныс нэмӧвӧйся культурасӧ – бурятъяс костын вӧліны эвенк, роч, китаеч, монгол, поляк, немеч, якут, киргиз, украинеч, белорус да мукӧд. Ставныс ӧтув ёртасьӧмӧн петкӧдлісны традиция видзӧмсӧ.
Налӧн петкӧдчӧмыс ёна воис менам сьӧлӧм вылӧ да уськӧдіс паметьӧ Коми Республикаса национальнӧй политика министерствоын уджӧс. Сэки ёртасим Бурятияса Народнӧй Хуралысь войтырсикас комитетын уджалысьяскӧд.
Юбилейлы сиӧм «Караван дружбы» уна сикас войтырлӧн петкӧдчӧмыс артмис кыпыда да зэв мичаа сьылӧмӧн да йӧктӧмӧн. Другӧн пуксьӧм зэра поводдяыс эз торк налысь ёртасьӧмсӧ сцена да изэрд вылын.
Выль ёртъяслӧн корӧм серти Бурятияса телевидениелы интервьюын, ме, кыдзи Коми Республикаса национальнӧй политика министерствоысь ветеран, пӧся чолӧмалі комиӧн да кывъясӧс рочӧ вуджӧдӧмӧн. Аттьӧалі шань да бур йӧзӧс долыда сибӧдӧмысь, сии Бурятияса войтырлы тыр-бур олӧм.
Юбилейлы сиӧм гажын Северобайкальск карысь воӧмаяс петкӧдчисны каскаясӧн да студотрядсалӧн «БАМ» гижӧда паськӧмӧн.
Северобайкальсклы панассӧ пуктылӧмаӧсь 1974 воын, кор Сӧветскӧй Союз пасьтала юргис БАМ. И ми тшӧтш гырысь классын велӧдчигӧн «Альпинист» радиоприёмник пыр кывлім ставсоюзса комсомольскӧй стройка йывсьыс. Сэки ёна ошкылісны том войтырӧс, кодъяс ылі Сибырын нюжӧдісны Байкалсянь Амур ю сайӧдз кӧрт туй.
«БАМ» гижӧда паськӧмаӧс аддзӧм бӧрын ме пырысьтӧм-пыр матыстчи ӧти котыр дорӧ да кори орччӧн снимайтчыны. Фотографыс и юаліс менсьым: «А тэ тӧдан, кодкӧд орччӧн сувтлін?». Ме лэптыштлі пельпомӧс да шуи, мый ог тӧд, Комиысь вои да. Челядьдырсянь мӧвпалі волыны БАМ-ӧдз. «Сійӧ Олег Алексеевич Котов – Северобайкальск карӧн веськӧдлысь», – стӧчмӧдіс фотограф. Тайӧс кылӧм бӧрын ме мӧд пӧв сыкӧд снимайтчи да аттьӧалі БАМ стрӧитӧмысь. Ме пӧ, шуис сійӧ, потомственнӧй «бамовец».
Эвенкъяс дорӧ быттьӧ матысса тӧдсаяс ордӧ матыстчылім. Налӧн сулаліс миян кӧр видзысьяслӧн кодь жӧ чум. Пызан вылас тыдаліс пӧжас да черинянь, пув-вотӧс. Нюмъёвтісны, кор висьтасим, мый ми Коми муысь воим, корисны пызан сайӧ.
Дженьыдик варовитӧмысь тыдовтчис, мый найӧ ӧнӧдз олӧны вӧр-ва озырлунӧн, видзӧны му-васӧ. «Ми чери-яй, вотӧс-тшак ог заптӧй, босьтам сӧмын сёйны, – омуль чери мыччигмоз висьталіс национальнӧй паськӧма нывбаба. – Ми 200 километр сайын олам, кӧръясӧс видзам. Сэні асфальта туйыд абу». Сёрнитӧны ас кыйӧн, и нэмсӧ олӧны Байкалса войвыв берег пӧлӧн бурятъяскӧд орччӧн.
Рытланьыс Улан-Удэса шӧр стадионын чина войтыр чолӧмалісны республикаын олысьясӧс. Бурятиялӧн ӧнія юралысьыс, 47 арӧса Алексей Самбуевич Цыденов, мыччысис национальнӧй паськӧмӧн.
21 районысь войтыр тӧдмӧдісны видзӧдысьясӧс асланыс нэмӧвӧйся культураӧн. Став районса пыдди пуктана войтырӧс лыддьӧдлӧмысь ликмис, мый Бурятия правительствоса гырысь чиновникыс кызвыннас чужан республикасьыс!
* * *
Дерт, Бурятияын став аддзылӧм-тӧдмалӧмыс коляс миян паметьӧ. Улан-Удэсянь самолётӧн квайт час лэбигӧн менам лоис кад дасьтыны тайӧ гижӧдсӧ, мед тӧдмӧдны «Коми му» газет лыддьысьясӧс Бурятиялӧн аслыспӧлӧслунӧн. <>
Прокопий ГАБОВ.
Снимокъясыс авторлӧн.