Вӧралӧм-кыйсьӧм босьтӧ коми мортлӧн олӧмын тӧдчана пай. Туялысьяс серти, кӧсъян кӧ бурджыка тӧдмасьны коми-зыряналӧн историяӧн, колӧ подуласьны налӧн вӧралӧм-кыйсьӧм вылӧ. Бур, мый вужвойтырлысь важся традицияяссӧ ӧнӧдз на пыдди пуктӧны ылі коми сикт-грездын, кӧні кӧленаысь кӧленаӧ вуджӧ вӧралӧм-кыйсьӧм кузя нэмӧвӧйся тӧдӧмлун-сямыс.
Тӧлын кӧть арын
Во гӧгӧр кыйсьӧм-вӧралӧмсӧ юклывлӧмаӧсь кык пельӧ: арся да тӧвся-тувсовъя вылӧ. Вӧравны босьтчылӧмаӧсь пырджык кутшӧмкӧ вичко гажкӧд йитӧдын. Водз арсянь (август 28 лунӧ Успенньӧ пасйӧм бӧрын) кӧдздӧдтӧдзыс ветлывлӧмаӧсь матігӧгӧрӧ, кыйлӧмаӧсь вӧрса, а корсюрӧ вадорса пӧтка. Сэсся и дона куа зверла мӧдӧдчывлӧмаӧсь. Ноябрь помын либӧ декабрь заводитчигӧн бӧр волӧмаӧсь гортаныс.
Тӧвся-тувсовъя вӧралӧм заводитчылӧма январын Ва вежӧдӧм бӧрын. Сэки дона куа зверӧс кыйны ылӧдз нин ветлӧмаӧсь да артельӧн. Котырас чукӧрмывлӧма кыксянь дас мор-тӧдз. Босьтлӧмаӧсь ас кӧсйӧм серти, вылӧ донъявлӧмаӧсь вына-винёв кыйсьысьясӧс. Веськӧдлӧма татшӧм артельнас сійӧ, коді медбура тӧдӧ кыйсян угоддьӧсӧ. Сылысь индӧм-тшӧктӧмсӧ быть ставӧн збыльмӧдлӧмаӧсь. Сійӧ жӧ бӧрйылӧма вӧравны мунан туйсӧ, узьланінсӧ, юклӧма кыйсян местаяссӧ да сюся видзӧдӧма котырын пӧрадок бӧрся. Но артельӧн юрнуӧдысьлы некутшӧм личӧд абу вӧлӧма, сӧмын норт-додь кыс-кӧмысь сійӧс прӧстмӧдлӧмаӧсь.
Йӧзлысь эн босьт
Вӧрын дыр кад олігӧн да войвывса асныра поводдякӧд венласигӧн кыйсьысьяс кутчысьлӧмаӧсь стрӧг правилӧясӧ, кодъяс серти колӧма видзны йӧзлысь эмбур-угоддьӧ, дӧзьӧритны вӧр-васӧ да звер-пӧткасӧ. Вылӧ донъявлӧмаӧсь ӧта-мӧдӧс дорйыны зільӧм, веськыдлун, кывкутӧм, артельӧн кыйӧмсӧ лючки юклӧм.
Шулӧмаӧсь:
– эн завидьты мукӧдлӧн кыйдӧслы, но и ассьыд эн кулит;
– аддзин кӧ йӧз лэчкын пӧткаӧс, кыскы да ӧшӧд пу вылӧ, мед некутшӧм звер оз судзӧд;
– йӧзлысь эн босьт – пеж;
– эн лый урӧс, сы вылӧ кӧ мӧдлӧн понйыс увтӧ. Эн ви зверӧс, мӧд кыйсьысь кӧ сійӧс ранитӧма;
– эн босьт мӧд вӧралысьӧн кад кежлӧ эновтлӧм пӧтка-зверсӧ.
Гусясьысьӧс чорыда мыждылӧмаӧсь да некымын во кежлӧ вӧтлывлӧмаӧсь вӧралан угоддьӧсьыс. Сійӧс и сикт-грездын олысьяс ӧтдортлӧмаӧсь.
Вӧр керкаын тшӧтш олӧмаӧсь стрӧг индӧдъяс серти. Сэні пыр вӧлӧма нуръясянтор: неуна сов, сукар, кос яй, тасьті-пань, сартас, истӧг.
Ветлысь-мунысь вермӧма сёйыштны-юыштны. Но войколалӧм бӧрын ставсӧ ас бӧрсяыс пелькӧдлӧма, заптылӧма содтӧд пес, а вӧлӧма кӧ сьӧрсьыс лишалана вӧлӧга – кольлӧма сэтчӧ мукӧдлы.
Коми йӧз радейтлӧмаӧсь вӧр-ва да видзӧмаӧсь сійӧс быд боксянь. Ас бӧрсяыс лӧп-ёгсӧ чукӧртлӧмаӧсь да гуавлӧмаӧсь. Ковтӧг абу пӧрӧдлӧмаӧсь ни ӧти пу. Оз вӧлӧм позь ягас мисьтӧм кывъясӧн сёрнитны-матькыны, вӧрсаыс пӧ вермас «вӧт-лыны» ягсьыс.
Васянь кӧ – ваӧ, вӧрсянь кӧ – вӧрӧ…
Прӧмышляйтны мунтӧдз мыссьылӧмаӧсь пывсянын, пасьтавлӧмаӧсь сӧстӧм кӧлуй.
Вӧрӧ пыригӧн либӧ прӧмышляйтӧм водзын вӧрсалы да васалы мыр вылӧ либӧ берег дорӧ кольлӧмаӧсь табак, нянь да мукӧд вӧлӧга, но чериняньысь кындзи. Кольлӧмаӧсь и медводдза кыйдӧссӧ.
Йӧраӧс кӧ кыйлӧмаӧсь, сэн жӧ пулӧмаӧсь сылысь кывсӧ да муссӧ. Ошкӧс кӧ, босьтлӧмаӧсь водзир-урпиньсӧ да гыжъяссӧ, а сэсся кульлӧмаӧсь кусӧ да сьӧлӧмсӧ вундавлӧмаӧсь крестӧн. Ош юрсӧ ӧшӧдлӧмаӧсь пу вылӧ, сатшкылӧмаӧсь кузь бедь йылӧ либӧ ныр-вомнас асыввылӧ гуалӧмаӧсь да шулӧмаӧсь: «Со, вокӧ, тэнӧ увлань юрӧн дзебам, рыт-асылӧ банӧн, бӧр косавлытӧм вылӧ».
Паськыда нималӧма вӧрӧ пыригӧн либӧ ботан медводдзаысь ваӧ чӧвтігӧн биӧн «пелькӧдчӧм». Та могысь пестылӧмаӧсь бипур, кытчӧ шыблавлӧмаӧсь важ кӧмкот да паськӧм коляс, ваысь перйӧм нюйт, ньӧрторъяс.
Сэсся шуалӧмаӧсь: «Васянь кӧ – ваӧ, вӧрсянь кӧ – вӧрӧ, мортсянь кӧ – биӧ». Ставӧн чеччыштлӧмаӧсь бипур вомӧныс да куимысь кы-тшовтлӧмаӧсь сійӧс. Быть мунлӧмаӧсь тшын пыр.
Коз улын колӧ узьмӧдчыны
Вӧрын пырджык узьмӧдчылӧмаӧсь коз улӧ, но сӧмын пу дорас вӧзйысьӧм-шыӧдчӧм бӧрын. Тадзисӧ пӧ козйыс кутас видзны мортсӧ узигас.
Вӧралысьяссянь уна лоӧмтор кывлан. Сідз, мортыс пӧ узьмӧдчӧма коз улӧ, а войнас тайӧ пусӧ мӧд коз корӧма нимлунасьны. Но код дорӧ вӧралысьыд узьмӧдчӧма, ӧткажитчӧма, меным пӧ колӧ видзны мортыслысь унсӧ.
Мӧд висьтасьӧм серти, кык кыйсьысь узьмӧдчӧмаӧсь коз улӧ. Войнас кылӧмаӧсь, быттьӧ кодкӧ шуӧ козйыслы, мамыд пӧ вот-вот кувсяс. Козйыд вочавидзӧма, мый сы дорынӧсь вӧралысьяс, да оз вермы найӧс эновтны-кольны. Асывнас кыйсьысьясыд аддзӧмаӧсь пӧрӧм пу – тайӧ вӧлӧма козйыслӧн мамыс.
Кыйсьысьяс жӧ коркӧ узьмӧдчӧмаӧсь коз улын, а асывнас мунны лӧсьӧдчигас кылӧмаӧсь кодлыськӧ гӧлӧс: «Ме абу на дась». Налӧн вешйӧм бӧрын нин козйыд пӧрӧма дзик орччӧн, и некодӧс абу дойдалӧма.
Быдмӧг-пемӧслы кевмысьӧмӧн
Важся коми йӧзлӧн став олӧмыс топыда йитчылӧма вӧр-вакӧд, и найӧ кевмысьлӧмаӧсь быдмӧг-пемӧслы.
Ёна пыдди пуктылӧмаӧсь кыдз да коз пуяс, а вӧрса пемӧсъяс пиысь – ошкӧс.
Быд семьялӧн, рӧдвужлӧн вӧлӧма аслас кутшӧмкӧ тотем-пемӧс (кӧч, руч, кань, мой, юсь, дозмӧр), либӧ быдмӧг (пожӧм, таг, кӧктоин). Насянь пӧ рӧдыс пансьылӧма, либӧ татшӧм нима морт коркӧ вӧвлӧма.
Ӧткымын мортлӧн овын либӧ нимын и ӧні на тыдовтчылӧ тайӧ: Дозмӧров, Мошев, Ошев, Сизёв, Сырчиков, Ябуров, Ош Коля, Рака Миш.
Коми йӧз медъёна кевмысьлӧмаӧсь ошлы. Коми-зыряна серти, сійӧ пӧ дзик морт кодь.
Ошкӧс кыйигкежлӧ бура дасьтысьлӧмаӧсь. Пулӧмаӧсь рудзӧг пызьысь юмов рок да пуктылӧмаӧсь вӧр керка водзӧ ошкӧс «бурмӧдӧм-гӧститӧдӧм» ради. Он кӧ тайӧс вӧч, кыйсьӧмыс оз артмы. Кыйӧм бӧрын ошлысь корлӧмаӧсь прӧща. Кусӧ кульлӧмаӧсь войнас, медым некод оз аддзыв.
Приметитлӧмаӧсь…
Вӧралӧм кузя приметаяс мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь кузь туйӧ петӧмкӧд йитчӧмаяскӧд:
– оз позь туйӧ петысьӧс кильчӧ вылӧдз, ывлаӧдз колльӧдны;
– петтӧдзыс да петӧм бӧрас джодж чышкыны оз позь: туйсӧ мунысьыслысь чышкан;
– туйӧ петысьлысь нинӧм оз босьтны: сьӧм ни кӧлуй, весиг сунистор кӧ вылас ӧшйӧма, оз позь босьтны, мыйкӧ пӧ оз судзсьы туяс;
– мортыслӧн прӧмышляйтны мунӧм бӧрын гортсаыслы оз позь пинясьны-зыксьыны – пемӧс-зверсӧ пӧ повзьӧдан либӧ вӧралысь-кыйсьысьяс пӧвстын зык-вен пестан.
Лузанӧн да койбеддьӧн
Коми вӧралысьяс да чери кыйысьяс новлӧмаӧсь лузан. Сійӧс вурлӧ-маӧсь чорыд дӧраысь да нойысь. Кучикӧн эжлӧмаӧсь водзсӧ, мышсӧ да пельпомсӧ, а помъяссӧ доравлӧмаӧсь кучикысь жӧ векни визьӧн.
Лузанас пытшкӧссяньыс вурлӧмаӧсь зепъяс – лаз ноп, кытчӧ пуктылӧмаӧсь кыйдӧссӧ. Тӧрӧма сэтчӧ 30 килограммӧдз.
Лузан бӧрладорас вӧлӧма черлы пекля. Уліас кыкнанладорсяньыс вурлӧмаӧсь кӧртӧд. Ӧткымын кыйсьысь лӧсьӧдлӧма шуйга пельпом вылас пищаль ременьлы «погончик», а морӧсас – пуля-порок зеп.
Тӧвся лузансӧ вурлӧмаӧсь юркышӧн. Лузансӧ новлӧмаӧсь кӧрт либӧ ыргӧн пражаа кучик тасмаӧн.
Тӧвнас вӧралысь-кыйсьысь босьтлӧма сьӧрсьыс койбедь – ёсь йыла бедь. Кузьтаыс кык метраӧдз вӧвлӧма. Койбедьнас лэдзлӧмаӧсь пу вылысь лым, кокниа исковтлӧмаӧсь чой йывсянь да лызьӧн мунігӧн йӧткасьлӧмаӧсь. Ёсь йывнас жуглӧмаӧсь ю вылысь йи, медым босьтны сэтысь ва, тыртлӧмаӧсь-саймовтлӧмаӧсь капкан, повзьӧдлӧмаӧсь пу вылын дзебсясьысь урӧс, кыскылӧмаӧсь лым пиӧ усьӧм зверӧс да лӧсьӧдлӧмаӧсь узян места. Корсюрӧ йӧткавлӧмаӧсь тыра додь.
Тӧвнас вӧрын быть ковмылӧма вӧдитчыны йӧра-кӧр кысӧн эжӧм лызьӧн да киӧн кыскан норт-доддьӧн. Дерт, вӧлӧма кӧ позянлуныс воӧдчыны коланаинӧдз ю кузя, вӧралысьяс дженьдӧдлӧмаӧсь туйсӧ. Но мукӧддырйи водз кӧдздӧдӧм бӧрын, кор юсӧ дорлӧма вӧсни йи, став кӧлуй-эмбурсӧ ковмылӧма кыскыны норт-доддьӧн. А звер-пӧткасӧ кый-лӧмаӧсь лэчкӧн, налькйӧн, пекляӧн, гу кодйӧмӧн.
Вӧрса ёльысь васӧ юлӧмаӧсь сюмӧдысь чибльӧгӧн. Сійӧ жӧ вӧлӧма пань да чашка пыдди. Тшӧкыда вӧралысь-вотчысьяс чибльӧгсӧ ӧшӧдлӧмаӧсь ёльдорса ув вылӧ, медым и мукӧд вермисны сійӧн вӧдитчыны. Водзті быд татшӧм вӧрса ю-ёль дорас вӧлӧма сюмӧд чибльӧгыс.
Водзті ёна вӧдитчылӧмаӧсь пестерӧн, да и ӧні на сійӧ уналӧн эм сикт-грездад. Сы пытшкӧ пуктӧны вотӧс-тшак, посни кӧлуй, а сідзжӧ чери.
Эмӧсь и ичӧтджык, и ыджыдджык пестеръяс. Найӧс кокни мыськавны да косьтыны.
Пызан вылӧ вотӧс, град выв пуктас да мукӧд вӧлӧга вайлӧмаӧсь чуманын. Сэн весавлӧмаӧсь чери, чуманнас пыжысь ва коявлӧмаӧсь, вӧрӧ вотӧс-тшакла ветлӧмаӧсь.
Вӧралан лунпас
Важӧн коми йӧз олӧмаӧсь «пу святсі» серти. Сэтчӧ пасйӧма 12 тӧлысь да сы мында сер, кымын лун воас. Торйӧн пасйывлӧмаӧсь вичко гажъяс. «Пу святсінас» вӧдитчыны абу ставӧн кужӧмаӧсь. Сяммысь-тӧдысьӧс пыдди пуктӧмаӧсь сикт-грездад. Татшӧмыс пырджык вӧлӧма семья кутысьӧн, а вӧралысьяслӧн артельын – нырщикӧн.
<> Гижӧдсӧ дасьтіс Лидия ХРАМОВИЧ.
Комиӧдіс Екатерина МИКУШЕВА.
Снимокъясыс ӧтуввезйысь.