Некодӧс нин он чуймӧд юӧрӧн, мый коми кывйӧн сёрнитысьыслӧн лыдыс чинӧ. Пыр тшӧкыдджыка кывлан: весиг пӧ коми челядь велӧдӧны чужан кывсӧ школаын «как государсвенный» уджтас серти. Сиктъясын кӧ коми кывйыд юргӧ на, каръяс кызвыннас сёрнитӧны рочӧн. Мыйла? Тайӧ юалӧм вылас вочакывсӧ корсигӧн ми сёрнитім юркарса нёль семьякӧд. Пасйышта, мый тайӧ гижӧдсӧ дасьтӧма «Межнациональнӧй журналистика школаын» велӧдчигӧн, роч текстсӧ позьӧ донъявны «Национальный акцент» сайтысь.
А мытшӧдыс мыйын?
2010 вося переписьлӧн лыдпасъяс серти Коми Республикаын олӧмаӧсь 901.189 морт. Национальносьт индысьяс лыдын медунаӧн рочьяс (65,08%), мӧд метаын комияс (23,7%), водзӧ мунӧны украинечьяс, татара, белорусъяс… Матӧ 80 сикас войтыр лыддьӧны асланыс гортнас Коми му. Медуна коми морт олӧны Ижма, Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Сыктыв да Луздор районъясын. Сэтчӧс олысьяс пӧвстысь джынсьыс унджыкӧн асьнысӧ пасйисны комиӧн.
Чужан кывъяс кусӧм топыда гартчӧма регионъяслӧн мӧд мытшӧдкӧд — Россияса олысьяс зільӧны овмӧдчыны ыджыд каръясын — Москваын да Санкт-Петербургын. И тшӧкыда чужан кыв оз аддзы ассьыс инсӧ мегаполисъясын. Но коми кывлы ёнджыка инмӧ регион пытшса миграция – бурджык олӧмла, уджла сиктсаяс мунӧны райцентръясӧ да юркарӧ. Кольччӧны каръясын и суз, вуз помалысьяс, том специалистъяс. Артмӧ сідз, мый коми мам-бать быдтӧны челядьсӧ «рочмӧм» нин инъясын.
Велӧдны, сёрнитны.
Пунеговъяслӧн уна челядя семья.
Иван да Надежда, 18 арӧса Сергей да 13 арӧса Дима пиян, 6 арӧса ныв Александра.
Иван да Надежда тӧдмасисны «Коми Республикаса искусствояс гимназияын» велӧдчигӧн. Кыкнаныс сиктысь петӧм йӧз, Иван быдмис Сыктыв районса Заречьеын, Надежда чужліс да 9 классӧдз велӧдчис Кулӧмдін районса Нэмдінын. Кыкнанныслы комиыс — чужан кыв.
Вузын велӧдчӧм бӧрын том гозъя кольччисны Сыктывкарӧ. Надежда 15 во нин уджалӧ коми журналистикаын, Иван зільӧ спецодежда лавкаын. Гӧтырыс кӧ уджъёртъясыскӧд сёрнитӧ сӧмын комиӧн, Иванлӧн удж вылас ыджыдалӧ роч кыв. Но коми ёртъясыскӧд, рӧдвужкӧд да семья пытшкын Пунеговъяс сёрнитӧны комиӧн.
— Кор чужис Серёжа, весиг эг мӧвпыштлӧй, кутшӧм кыв вылын кутам сыкӧд сёрнитны. Ӧтка-мӧдкӧд кӧ комиӧн, сідзкӧ и пикӧд кутам чужан кыв вылын варовитны. Миян, гӧгӧрвоана, эмӧсь ёртъяс, кодъяс коми кывтӧ оз тӧдны, накӧд сёрнитім рочӧн. Но тайӧ эз ло кутшӧмкӧ мытшӧдӧн чужан кыв велӧдӧмын, — казьтывлӧ Надежда.
Сергей Пунегов студент-первокурсник нин. И, кӧть школаын чужан кывсӧ эз велӧд, сёрнитӧ мича да сӧстӧм коми кывйӧн. Роч сёрниас оз-оз да кылыштас коми акцент, но тайӧ Сергейӧс ньӧти оз майшӧдлы. Дима, либӧ Митрей — кыдз нимтӧ писӧ Надежда, чужан кывсӧ пыдісянь велӧдӧ юркарса «Коми национальнӧй гимназияын». И кыдзи пасйӧны мам-батьыс, кокниа вуджӧ ӧти кывсянь мӧдӧ. И мый чуймӧдӧ, коми акцентыс Дималӧн абу.
Кыдзи и пияныскӧд, ичӧт Сашкаӧд Пунеговъяс чужӧмсяньыс сёрнитісны комиӧн. Но та вылӧ видзӧдтӧг Александралӧн эм нин аслас «чужан кыв вӧсна тыш».
— Саша ёнджыка сёрнитӧ рочӧн. Ми юасям комиӧн, а сійӧ вочавидзӧ рочӧн. Но вуджӧдчыны, дерт, оз ков, ставсӧ гӧгӧрвоӧ, — висьталӧны Иван да Надежда. — Кӧть ичӧтсяньыс ми сёрнитім Сашакӧд комиӧн, ассьыс пай “рочмӧмын» пуктіс садик да медводдза кагульничаыс — роч, кыз гӧлӧса ань. А группаас сӧмын миян Саша сёрнитіс комиӧн. Вочасӧн кагаыд и рочмис…
— Весиг вӧлі сэтшӧм кад, кор Саша корис сёрнитны сыкӧд сӧмын рочӧн. Но ми гортын, ас костаным век комиӧн сёрнитам, а сідзкӧ и кага пыр кыліс чужан кывсӧ, — содтӧ Надежда.
Кад мысти кагульничаяс вежсисны, а Сашакӧд пыр на сёрнитісны комиӧн, и со, ӧні квайт арӧса Сандра вермӧ повтӧг висьтавны аслас видзӧдлас йылысь комиӧн. Но Надежда век жӧ пасйӧ, мый медічӧтыслӧн эм нин роч акцент. Сьӧкыда сетчӧны дж, тш, дз, оз артмы ӧ шы. Но сюрӧсыс сыын, мый Саша ачыс нин корӧ мам-батьсӧ, ыджыдджык вӧкъяссӧ сёрнитны сыкӧд чужан кыв вылын.
— Челядь оз яндысьны сёрнитны комиӧн. Ичӧтсянь нин велалісны, мый лавкаын, больничаын, школаын колӧ сёрнитны рочӧн, а гортын, рӧдвужкӧд — комиӧн, — висьталӧ Надежда. — Кык кыв тӧдысь кагалы кокниджык велӧдчыны школаын, сетчӧныджык суйӧрсайса кывъяс, налӧн бур паметьыс. Да и кор волывлӧны миян верӧскӧд чужан сиктъясӧ, кокниа воӧны ӧти кывйӧ сэтчӧс ныв-зонкӧд — найӧс лыддьӧны ас йӧзӧн, а оз карса вышепашитчысьясӧн.
— Чайта, мый ыджыд карын олігӧн чужан кывтӧ воштыны оз ков. Оз ков и панласьны модакӧд — талун сійӧ ӧти, аски — мӧд, — содтӧ Иван. — Тӧданныд, весиг сиктса зонпосни ӧні рочасьӧ, а ми радпырысь комиӧн сёрнитам. Дед-бабъяс радӧсь, пуктӧны внук-внучатканысӧ мукӧдлы примерӧн.
Велӧдны
Гуся шифр
Николай Ежохин, Елена Вагнер, 10 арӧса Маргарина.
Полицияын зільысь Николайлӧн да кадръяскӧд уджалысь Еленалӧн гозъя вылӧ видзӧдлігӧн унаӧн тӧдасны асьнысӧ. И Елена, и Николай лыддьӧны асьнысӧ комиӧн, но мужичӧй чужан кывсӧ оз тӧд. Николай рӧднас Койгорт районса Позьысь и сылӧн семьяын век сёрнитлӧмаӧсь рочӧн. А Елена чужлӧма важ коми сиктын — Палаузын — милиционер да коми кыв велӧдысьлӧн семьяын. И, кыдзи ӧні аслас нылыс, быдмылӧма семьяын, кӧні мам сёрнитӧ комиӧн, а батьыс — рочӧн. Ритаӧс кык кывъя кагаӧн быдтӧмын тӧдчана пай пуктӧ буретш ыджыд мамыс.
— Кӧть Риталӧн кынаын бабыс коми, чужан кыв вылын сёрнитӧ сӧмын ӧтиыс, сы вӧсна мый верӧслӧн мамыс быдмылӧма роч посёлокын. Менам мамӧй — педагог, матӧ 40 во велӧдӧ коми кыв да литература. Маргаритакӧд сійӧ сёрнитӧ сӧмын комиӧн. Век. Быдлаын. — висьталӧ Елена. — Коймӧд классӧдз Рита пыдісянь велӧдіс коми кыв, но программа сетчис сьӧкыда, ковмис вуджны «коми как государтсвенный» программа вылӧ. Пасйышта, кор Рита бабыскӧд велӧдісны коми важ небӧгъяс серти, кывйыс сетчис кокниджыка. Ӧні Рита вермӧ сёрнитны чужан ыкв вылын мытшӧдтӧг, дерт, оз век ставыс артмы, но сійӧ старайтчӧ.
Елена тӧдчӧдӧ и сійӧс, мый билингвъяслӧн бура сӧвмӧ когнитивнӧй кужанлуныс. Но а Риталы тӧдчанаӧн лоӧ мӧдтор: сёрнитӧм кындзи сійӧ вӧдитчӧ коми кывйӧн гуся шифр пыдди. Нывка сёрнитӧ комиӧн сэк, кор оз кӧсйи медым кодкӧ тӧдмаліс сылысь гусяторсӧ.
— Ме кӧсъя мед нылӧй сёрнитіс комиӧн, и эз мӧвпав, мыйла тайӧс вӧчӧ, — висьталӧ Елена. — Гора сёрниястӧг, мый кывйыс кулас, он кӧ сыӧн вӧдитчы. Окота, медым прӧста сёрнитіс, лолаліс ас кывйӧн, радейтіс. Кыдзи радейтам ми.
Сёрнитны?
Владислав да Анна — том гозъя
Владислав Каракчиев, Анна Габова, квайт тӧлысся Мирон
Владислав да Анна — том семья, Мирон пиыслы абу и арӧсыс. Ӧні буретш сійӧ здукыс, кор том мам-бать гӧгӧрвоӧны кутшӧмӧн лоӧ «кыв политика» налӧн семьяын. Владислав 9 классӧдз быдмис-велӧдчис Кӧрткерӧс районса Вомынын. Асьсӧ, и став рӧдвужсӧ лыддьӧ комиӧн. Чужан кывйӧн сёрнитӧ ставыскӧд, коді тшӧтш тӧдӧ коми кыв — тӧдсаяскӧд, ёртъяскӧд, семьякӧд. Анналӧн чужан кывйыс — роч и сылӧн семьяын коми кыв некод оз тӧд.
— Верӧслӧн чужан кывйыс менам вежӧрын топыда йитчӧма баб-дедкӧд, найӧ сёрнитлісны комиӧн. Но миянкӧд — асланыс внук-внучкакӧд — найӧ сёрнитліны рочӧн, — висьталӧ Анна. Ӧні коми кывйыс менам олӧмын тшӧкыдджыка паныдасьлӧ. Кыла, кыдзи Влад сёрнитӧ рӧдвужыскӧд, ывлаын оз-оз да и паныдасьӧны комиӧн сёрнитысьяс. Тӧда, мый коми кыв велӧдӧны школаясын.
Быдтыны-ӧ писӧ билингваӧн? Том мам стӧча оз на тӧд да чайтӧ, мый нинӧм лёкыс сыын, мый Мирон кӧ оз кут тӧдны коми кыв, абу. Но век жӧ тӧдчӧдӧ, мый кык кыв тӧдӧм бур водзӧс велӧдчыным да олӧмын, тайӧ отсалас кагалы бурджыка гӧгӧрвоны кытшалысь олӧмсӧ да озырмӧдас кывворсӧ.
— Чайта мый кыв велӧдӧм вӧсна ми верӧскӧд вензьыны ог кутӧй да быдтам Миронӧс билингвӧн, — содтӧ Анна.
Том батьӧн пи быдтӧмкӧд мӧвпъясыс и видзчысьӧмсяыс паськыдджыкӧсь.
— Ме лоа рад, челядьным кӧ кутасны тӧдны и коми, и роч, а нӧшта английскӧй, француз, испанскӧй кывъяс… Кывкӧд йитчӧм юалӧмыс миян семьяын абу ёсь — гӧтыр мозыс жӧ пасйӧ Владислав. — Ми чайтам, мый кагалы быть колӧ кужны сёрнитны чужан кыв вылын.
Сёрнитны. Велӧдны. Ышӧдны мукӧдӧс.
Рассыхаевъяслӧн семья.
Алексей да Елена, 10 арӧса Егор, 5 арӧса Маргарита, 2 арӧса Константин
Сыктывкарын да и Республикаын буретш Рассыхаевъяс нималӧны билингв челядьӧс быдтысьясӧн. Ӧльӧш Рассыхаев — филология наука кандидат, коми кыв туялысь, гӧтырыс — Елена Рассыхаева — тшӧтш филолог, ӧні веськӧдлӧ томуловлы проектъяс шӧринӧн.
Коми — чужан кыв и гозъялы и куимнан кагаыслы. Рассыхаевъяс сёрнитӧны накӧд комиӧн и гортын, и ывлаын, транспортын да мукӧд йӧзінын. Татшӧм ногӧн челядь ичӧтсяньыс велалӧны, мый коми кыв — абу сӧмын гортын сёрнитӧм вылӧ, но и интернациональнӧй карын тшӧтш. Егор ыджыд пиыс велӧдӧ коми кывсӧ школаын — сійӧ ӧтнас оз сӧмын классын, но и быдса параллельын мунӧ «как родной» программа серти. Мам-батьыслы долыд пиыслӧн вермӧмъясысь, Егор кыкысь нин босьтліс медводдза места коми кыв кузя Сыктывкарса олимпиадаын. Ичӧт классын велӧдчысьяс пӧвстын республикаса тшупӧда ордйысьӧм оз на нуӧдсьы.
— Кор Егор чужи ми тӧдім нин, мый кутам сёрнитны сыкӧд комиӧн, а роч кывйӧ сійӧ велалас садйын. Сідз и лои, садйысь локтігӧн Егор варовитіс рочӧн, а ми сыкӧд — комиӧн. —висьталӧ Алексей. — Ӧні Егор бура тӧдӧ кыкнан кывсӧ, но сюрӧсыс, нуӧдысьыс, дерт, коми. Тадзи жӧ кутам асьнымӧс и ичӧтджыкъяскӧд. Налы ыджыд вокыс — пример, Егор сёрнитӧ чой-вокыскӧд, индӧ ӧшыбкаяс вылӧ, велӧдӧ чойсӧ гижны, лыддьысьны, артасьны.
Егорлӧн, Риталӧн да Костялӧн мам-батьыс стӧча тӧдӧны — кык кыв тӧдӧм сетӧ быдмысь мортлы унджык позянлун петкӧдлыны асьсӧ. Найӧ пасйӧны, мый оз сӧмын ыджыд пиыс, но и нылыс нин ӧткодялӧны коми да роч кывъяс, донъялӧны кывъяслысь аслыспӧлӧслунсӧ. Егор тшӧкыда велӧдӧ выль кывбуръяс, гижӧ найӧс видео вылӧ, гижӧ неыджыд коми висьтъяс. Кутшӧмсюрӧ гижӧдъяс йӧзӧдлісны нин «Йӧлӧгаын» да «Би киньын». Уджъясӧн вермылӧ конкурсъясын.
— Коми кывйыс сійӧс ышӧдӧ выльтор вылӧ, а оз кыскы увлань. Кор кага аддзӧ асьыс вермӧмъясӧ, сійӧ кылӧ, мый кывйыс колана. — висьталӧ Алексей. — Век долыд лыддьыны писянь воӧм коми смс. Неважӧн корис пуктыны телефонас коми раскладка, кодкӧ кӧ сорасьӧ — пыр и индас. Весиг миянлы Еленакӧд инмывлӧ, кор коми кыв пыдди вӧдитчам роч синонимӧн.
Алексей Рассыхаев оз сӧмын быдты билингвъясӧс, но и ышӧдӧ мукӧд бать-мамӧс. Позьӧ шуны, мый Алексей — кыв активист. Людмила Камбаловакӧд ӧттшӧтш нуӧдӧны «Кыв поз» уджтас.
КЫВ ПОЗ
«Кыв поз» проектлӧн шӧр мог — гӧгӧрвоӧдны мам-батьлы кык кыв тӧдӧмлысь тӧдчанлунсӧ да ышӧдны найӧс кывкутны чужан кыв водзӧ вуджӧдӧм вӧсна. 2018 восянь Коми Республикаса Ёртасян керкаын вӧлі нуӧдӧма 8 практикум, 2019 воын, унджык мам-бать ӧтувтӧм могысь проектсӧ петкӧдісны Сыктывкарса детсадъясӧ. Челядьлы да гырысьяслы аддзысьлӧмсӧ нуӧдісны ӧти кадӧ.
— Сэк, кор челядь вӧчасисны киӧн да ворсісны, ми мам-батьыскӧд сёрнитім кыкнан кывсӧ сӧвмӧдӧм, билингвизмлӧн пӧльза йылысь. Аддзысьлӧмъяс вылӧ волісны логопед, психолог, — висьталӧ Алексей. — Кор сёрнитан верстьӧкӧд пырысьтӧм пыр мыччысьӧны кывкӧд йитчӧм стереотипъяс да мифъяс. Буретш найӧ медыджыд мытшӧдыс бать-мамкӧд уджын. И кужӧмӧн бырӧдны тайӧ стереотипъяссӧ.
«Кыв поз» коми семьяяслӧн «Шуда котыр» клублӧн проект. Котырӧ пырысьяс ӧтвылысь шойччӧны, сёрнитӧны комиӧн, юксьӧны видзӧдласӧн да юӧръясӧн, тӧдмасьӧны выль йӧзкӧд.
— Челядьлы кажитчӧ чукӧртчывлыны ӧтлаын — клубысь найӧ аддзӧны выль ёртъясӧс, кодъяскӧд позьӧ гажаа да пӧльзаӧн коллявны прӧст кад, — кывкӧрталӧ Алексей. — Да и бать-мам бура донъялӧны гаж-аддзысьлӧмъяссӧ. Жаль сӧмын, мый оз волыны коми интеллигенциялӧн ныв-пияныс, тшӧтш и журналистъяс пӧвсысь. А ӧд тшӧкыда буретш налӧн челядьыс оз тӧдны коми кыв.
Вунӧдны?
Текстӧ дасьтігӧн медсьӧкыднас вӧлі аддзыны герояссӧ. Гозъяяс, кодъяслӧн челядьыс коми кывсӧ тӧдӧны, сёрнитӧны либӧ велӧдӧны — окотапырысь вочавидзисны юалӧмъяс вылӧ. Но а найӧ, кодъяс бӧрйисны ас семьяын сёрнитны рочӧн локны интервью вылӧ эз кӧсйысьны. Кӧть эськӧ зэв тӧдчана тӧдны помкаясӧ, мыйла мам-бать эз вуджӧдны чужан кывсӧ кагаыслы, мыйысь найӧ полӧны, вӧлі-ӧ тайӧ налӧн кӧсйӧм али олӧмыслӧн тшӧктӧм. Тайӧ юалӧмъяс вылас вочакывйыс эз сюр.
Быд мам, быд бать кӧсйӧ, медым сылӧн быдтасыс вӧлі шудаӧн, кужис петкӧдлыны асьсӧ, аддзис олӧмсьыс инсӧ, кужис сӧвмӧдны енбисӧ. Кутшӧм роль таын ворсӧ чужан кыв? Коми кыв тӧдӧм сетӧ унджык позянлун? Али «гусялӧ» дона здукъяс, кодъясӧс позьӧ сины мӧдторлы?
Миян геройяслӧн висьтасьӧмъяс торъялӧны, ӧтияс водзмӧстчӧны кыв паськӧдӧмын, мӧдъяс вӧчӧны, мый вылӧ тырмӧ кады да вын, коймӧдъяс — прӧста сёрнитӧны кагакӧд чужан кыв вылын. Но быдӧн на пӧвстысь чайтӧ — мырддьыны кӧ кагалысь чужан кывсӧ орас и сійӧ йитӧдыс, мый ӧтувтӧ быдмысь мортӧс аслас вуджъясыскӧд.
Мария Игушева
Снимокъясыс геройяслӧн архивысь.