Сьыланкывйысь неуна вежыштӧм кывъясыс лӧсялӧны школаясын коми кыв велӧдысьяслы ставныслы.
Но та пӧрйӧ сиам Кӧрткерӧс районысь Ыджыдвидзса школаын коми кыв да литература велӧдысь Эльвира Александровна Старцевалы.
Эльвира Александровна – тэрыб морт, сылӧн ставыс ладӧн да ас кадӧ артмӧ гортас да удж вылас. Збыль, велӧдысь уджыд оз радейт нюжмасьӧмтӧ. Век колӧ зіля мыйкӧ выльтор аддзыны да урок вылад пыртны, мед ышӧдны ныв-зонмӧс окотапырысь велӧдчыны, кужӧмӧн вочавидзны, тӧдмавны чужан кывлысь гусяторъяссӧ, велавны ас кывйӧн сёрнитны мичаа, стӧча, ясыда. Тӧдчӧдам, ставыс тайӧ лӧсялӧ Эльвира Александровналы: классас урокъясыс сылӧн зэв ловъяӧсь, ӧнія кадся велӧданноглы лӧсяланаӧсь. Таысь ӧтдор, велӧдысь вермас нуӧдны уроксӧ Висер ю дорын, школадорса йӧрын, сиктӧд кытшовтігӧн.
А Победа лунлы 75 во тыран воӧ бара нуӧдӧма выль сикас урок – урок-квест – ас сиктысь война вылын усьӧмаяслы обелиск дорын. А кымын урок нин петкӧдліс коми кыв да литература курсъяс дырйи! Велӧдысьяс аттьӧалӧны, век босьтӧны сылӧн уджысь выльторъяс.
Колӧ тӧдчӧдны, мый Эльвира Александровналӧн велӧдчысьяс тшӧкыда пырӧдчӧны коми кыв кузя конкурсъясӧ да лоӧны вермысьясӧн. И ачыс сійӧ пырӧдчӧ велӧдысьяслӧн конкурсъясӧ. Со и Москваӧ ветліс чужан (тшӧтш и роч) кыв велӧдысьяслӧн ставроссияса мастер-класс вылӧ, босьтіс «Учитель-наставник» ним. И республикаын нуӧдан творчествоа уджъяслӧн конкурсын Э.А.Старцева сідзжӧ лоис вермысьӧн. Уджсӧ сиӧма Победасянь 75 во тырӧмлы. Аттьӧ Эльвира Александровналы мича, сӧстӧм, озыр коми кывъя, сьӧлӧм вӧрзьӧдана, синва доршӧдлана гижӧдсьыс.
* * *
Коми Республикаса велӧдӧм сӧвмӧдан институтсянь, кӧні муніс конкурсыс, ыстам Эльвира Старцевалысь очерксӧ «Коми му» газетӧ йӧзӧдӧм могысь.
Ми тайӧ курыд вояссӧ огӧ вунӧдӧй
Ичӧтдырся казьтылӧм
Казьтывсьӧ, ичӧт на, пукала ыджыд мамъясын да чӧсмася льӧмъя лязйӧн (ыджыд мамысь чӧскыда Макарсиктын некод эз пулы льӧмъя лязтӧ). Ыджыд мам пукалӧ меным паныдмоз пызан сайын жӧ, меліа видзӧдӧ ме вылӧ. Недыр кад мысти матыстчӧ стенын ӧшалысь ӧбраз дорӧ да перйӧ сайсьыс неыджыд, ки пыдӧсӧ тӧрмӧн, тубрас. Лӧня бӧр пуксьӧ енув пельӧсӧ да вӧляникысь разьӧ тубрассӧ.
Тайӧ важмӧм, но сӧстӧм носӧвик, а сэні кутшӧмкӧ вижӧдӧм кабалатор. Ыджыд мам босьтӧ бумагасӧ киас, дыркодь видзӧдӧ сэтчӧ, сэсся шыльӧдігмоз пуктӧ пызан пельӧсӧ да тупкӧ ки пыдӧснас…
Ме эськӧ эг на быттьӧ пӧт чӧскыд лязсьыс, но гӧгӧрвотӧма горшӧй мыйлакӧ гӧрддзасьӧ… Бура дыр кыкӧн шемӧс пукалам да быдӧн ас кежысь мыйкӧ мӧвпалам.
Кад кольыштӧм бӧрын, кык-куим во мысти
Ме ыджыд мамъясын, пукала лабичын да пӧсь картупеля шаньгаӧн ырска-юа тшай. Ыджыд мам ас местаас жӧ пукалӧ, меным паныдӧн, мелі гӧлӧсӧн мыйкӧ мем висьталӧ. Друг быттьӧ тшӧк-муніс-ланьтіс, чӧла пукалыштӧм бӧрын матыстчис ӧбраз дорӧ. Ме шаньга курччигмоз сыланьӧ бергӧдчыштӧмӧн жӧ видзӧда. А сійӧ, кыдзи и мӧйму, сюйис кисӧ ӧбраз сайӧ да тӧдса нин тубрастӧ перйис. Разис вӧляникысь вижӧдӧм кабалатӧ да … меным мыччис. Ме медводдзаысь киын кута сетӧмторсӧ, весиг шӧйӧвоши виччысьтӧмысла, ӧд тайӧ ыджыд мамлӧн медся донаторйыс. Сэсся босьті кабаласӧ киӧ да куті тэрыба лыддьыны (мый сэтчӧ гижӧма-печатайтӧма, кызвынсӧ ачым кага вежӧрӧн, дерт, ог гӧгӧрво). Гӧгӧрвои сӧмын, мый висьтавсьӧ ыджыд бать йылысь: Александр Афанасьевич Симпелев «пропал без вести» сэтшӧмтӧ кадӧ…
Ме – шӧр школаын велӧдчысь
Воча чой-вок чукӧр гузь пырим ыджыд мамъясӧ. Сійӧ ӧтнас олӧ, но миянлы, внук-внучкаяслы, век зэв рад. Пӧрччысьӧм бӧрын гажаа пуксялім пызан гӧгӧр. Ыджыд мамлӧн стен пӧлӧныс лабичьяс. Майбыр, кӧть кымынӧн лок, ставӧн меститчам. Ӧтарсяньыс, ывла ӧдзӧссяньыс, лабич кокыс джынвыйӧ бырӧма нин. Тайӧ кысільлӧн удж: гыж кеслан-ёсьтансӧ Васька кань сэтчӧ лӧсьӧдӧма.
Ыджыд мам пачысь перйис пражитӧм чери, залавкаысь мыччис рыська шаньга да ляз. Майбыр, ыджыд мамлӧн лязйысь чӧскыдыс нинӧм жӧ нин абу. Шлумъям-панясям, коді тэрыбджыка ассьыс пайсӧ сёяс (век тай челядьыдлы сюрӧ мыйысь панъясьны). Сэсся жбыркнитім-кайим ставным ӧтув паччӧр сэрӧгӧ. Ок, шоныд да лӧсьыд! Ыджыд мамӧс чуксалам, мед тшӧтш миян дорӧ локтас. Шоналыштім быттьӧ, водалім, коді кытчӧ (кодкӧ паччӧр вылӧ, кодкӧ пӧлатяс), лӧньыштім серам-варовитӧмысь, ӧткымынӧс со вугрӧдлыны нин кутіс. А ме сьӧлӧмсянь кывза ыджыд мамӧс, коді миян дорӧ жӧ лӧсьӧдчис. Медводз бать-мам йылысь юасьыштіс, коді мый гортын керӧ-вӧчӧ. Сэсся на йылысь жӧ кутіс казьтывны, кутшӧмӧсь найӧ челядьдырйиыс пӧслукманӧсь вӧліны. Сы бӧрын сёрниыс тупыль моз кутіс гартчыны важ олӧм гӧгӧр, кыдзи найӧ йылӧмыскӧд война кадӧ тшыг нисьӧ пӧт овлісны, но та вылӧ видзӧдтӧг ӧта-мӧдсӧ некор эз дзерӧдлыны. Анналы, медыджыд нылыслы, война заводитчан воӧ 14 ар вӧлӧма, а медся ичӧтыслы, Линалы – 2 арӧс да 2 тӧлысь. Тайӧ медсьӧкыд каднас Ыджыдвидзса нёль семьялысь олӧмсӧ кокньӧдӧм ради челядьсӧ нулӧмаӧсь детдомӧ. Ыджыд мамлы куимнан писӧ быть жӧ сетны ковмӧма. Василейӧс нуӧмаӧсь Пӧддельнӧйӧ, а Юрий да Геняӧс – Вомынӧ. Геня бӧрсӧ сэсся абу нин воӧма, сэні висьӧмысь кувсьӧма. Ыджыд мамӧс корлӧмаӧсь гуасьны.
Ёна жӧ нин тшыгтӧ пыкны сюрлӧма. Но вӧрыд ёна отсавлӧма: и качыд сэні, и быдсяма вотӧсыд, и звер-пӧткаыд. Быттьӧкӧ пӧ ачыс Енмыс тӧдӧма йӧз тшыгъялӧмсӧ, гоз-мӧд во помся чӧд уна чужтӧма. Вӧрыд, майбыр, матын, челядькӧд уна и вотӧс ӧктывлӧмаӧсь, тӧвйымӧн тырмылӧма. Да и град выв пуктасыд отсалӧма.
Фронт вылӧ унатор жӧ мӧдӧдлӧмаӧсь: ас кыӧм кепысь-носки, ас вӧчӧм гын сапӧг да мукӧдтор.
Сэкся висьтасьӧмсяньыс ме и тӧда, мый ыджыд бать пыдди пуктана мортӧн вӧлӧма, уна во уджалӧма колхозса председательӧн. Но война ставсӧ торкӧма… Ыджыд батьӧс война вылӧ нуӧмаӧсь 194 воын, июльын. Нывбабаяс асcьыныс верӧсъяснысӧ Шойнатыӧдз лэччӧдӧмаӧсь телегаа вӧлӧн, а сэсянь нин мужикуловтӧ паракодӧн нуӧмаӧсь Котласӧдз. Котласын сэсся поездӧ пуксьӧдӧмаӧсь. Княжпогостсянь сӧмын ӧти письмӧ и волӧма радейтана Ӧльӧксансяньыс.
Школа. Победа лунлы сиӧм урок
Ми, нывъяс, руд школьнӧй платтьӧаӧсь, детинкаяс кыз лӧз костюмаӧсь, морӧсын дӧлалӧ гӧрд галстук. Урок помын быдӧн чеччӧ да гордӧя висьталӧ аслас дед либӧ чож-дядь йывсьыс, коді кӧні воюйтлӧма. Ме сідзжӧ чеччи да сьӧлӧмсянь куті висьтавны ыджыд бать йылысь. Но менӧ бӧр пуксьӧдісны места вылӧ. Тэнад пӧ ыджыд батьыд «без вести пропал», колӧкӧ, пленын, ловъя… Ме ырзӧмӧн чепӧсйи классысь, петі ывлаӧ, туй кузя гӧнита, ачым ог тӧд, кытчӧ. Видзӧда, ыджыд мам керка дорӧ восьӧма. Мыйла буретш татчӧ гӧнитсьӧма? (Гортӧй ӧд дзик школа дорас). Челядь вежӧрӧн ог гӧгӧрво, мый аслам норасьӧмӧн бара на коньӧр дӧваӧс дойда, ӧд кымынӧн нин, колӧкӧ, син саяс шуасьлісны, мый верӧсыс ас кӧсйӧмысь вермис вуджны немечьяс дор. Со тай, весиг, и пенсияыс ыджыд мамлӧн мукӧдлӧн дорысь ичӧтджык, кӧть эськӧ ставыскӧд радын уджавліс, уна во скӧт дорын мырсис, но «льготаыс пӧ не положено, абу збыль дӧва да».
Но ыджыд мам, кыдзи и пыр, шаня кывзӧ менсьым бӧрдӧм-лӧвтӧмӧс, сэсся малыштӧ юрӧд да муртса кывмӧн шуӧ: «Эн некодлы эскы. Тӧд: ыджыд батьыд томсянь вӧлі герой мортӧн, сэтшӧмӧн жӧ, сідзкӧ, и война вылын вӧлі. Пленӧ кӧ вермисны босьтны, сідзкӧ, ранитчӧмаӧс сӧмын. Мӧдаръюгыдас сійӧ…».
Уна кад кольӧм мысти. Ме – невестапу
Ыджыд мамлы пыртім козин, мича сыръя дора чышъян. Пызан сайын варовитам куимӧн: ыджыд мам, ме да том верӧспуӧй. Ме думӧн тӧдмӧда радейтана морткӧд, кӧсъя, мед Коля ставсӧ ме йылысь, менам ыджыд котыр йылысь тӧдмалас. Ыджыд мамӧс кора петкӧдлыны «дзебӧмторсӧ», ыджыд бать вошӧм йылысь юӧрсӧ. А ыджыд мам шогпырысь висьталӧ, мый саймовтчӧма кытчӧкӧ кӧртӧдыс. Пиӧй пӧ корліс петкӧдлыны кодлыкӧ, а бӧрсӧ эз вай. Меным деливӧ быдсӧн лои, кыдз сідзи позьӧ нуны да воштыны ыджыд батькӧд медбӧръя йитӧдсӧ. Но ыджыд мам такӧдіс:
«Эн шогсьы, дитяӧй. Кабалаыд сійӧ кабала и эм. Сьӧлӧмад мед вӧлі радейтана мортыд. Ме тай со кыдзи Ӧльӧксанӧс радейті, да война ставсӧ торкис. Мӧдысь верӧс сайӧ эг жӧ петав, кӧть и корасьысь вӧлі, зэв бур да шань морт. Век думысь верӧсӧс виччыси. Чайтсис, мый коркӧ пырас керкаӧ муса мортӧй да топыда кутлас ён сывнас. Став сьӧкыдыс сэк вунас. Эз тай ло сідз… Мед тіян олӧмын ставыс лоас шань да бур. Радейтӧй да пыдди пуктӧй ӧта-мӧдтӧ. Да войнаысь Ен мед видзас. Татшӧм менам благӧслӧвитӧм».
Талунъя лун
Восьтан кӧ «Книга Памяти Республики Коми» небӧг, 585-ӧд лист бокысь аддзан гижӧд: «Симпелев Александр Афанасьевич, 1906 г.р., уроженец села Большелуг. Призван Сторожевским РВК 17.07.1941 года, рядовой. Пропал без вести в феврале 1942 года». Тайӧ гижӧдыс ыджыд бать йылысь.
И сӧмын дыр корсьысьӧм бӧрын ми нӧшта неуна тӧдмалім: «Попал в плен (в финские лагеря). Пленён 24.08.1941 г. Умер 20.06.1942 г.»
Эльвира СТАРЦЕВА.
Ыджыдвидз сикт, Кӧрткерӧс р.