Ӧти аддзысьлӧм меным нэм помӧдз коляс син водзын да сьӧлӧмын. Йитчӧма сійӧ йӧзӧдлытӧм тыш-косьса ветеран Андрей Мухинкӧд да сылӧн нёль кока Сармат ёртыскӧд, коді пӧгибнитӧма спецоперацияын – сетӧма ассьыс олӧмсӧ, мед водзӧ оласны сыкӧд служитысь боечьяс.
Сыктывкарса МВД-ын Андрей Георгиевич уна во уджалӧма кинологӧн, тшӧкыда ветлӧма командировкаӧ, а бӧръя воясас, кор заводитчӧма СВО, мужичӧй понъясыскӧд видзӧны граница.
Андрей Георгиевич ӧні быдтӧ Черкес овчарка, кодкӧд командировкаяс костас ветлӧ школаясӧ нуӧдны патриотизмлы сиӧм урокъяс. Томуловкӧд аддзысьлігъясӧн мужичӧй висьталӧ понъяс йылысь, кодъяс боечьяскӧд тшӧтш сюся видзӧны граница, петкӧдлӧ на йылысь снимок-видео. И пыр синваыд доршасьӧ, кутшӧм бура, кывкутӧмӧн служитӧны понъяс да пӧгибнитӧны геройяс моз. Черкес том, сыкӧд и пальӧдӧ Андрей Сарматкӧд йитчӧм шогсӧ, дасьтӧ понсӧ служба кежлӧ, мед вермис вежны СВО вылын пӧгибнитӧм ёртсӧ.
Андрей Мухинӧс тӧдӧны Сармат пон сертиыс. Сійӧ нимӧдіс ассьыс «батьсӧ» страна пасьтала: тайӧ вӧлі Россияын медводдза пон, коді муніс кӧзяиныскӧд торъя операция вылӧ да тыр-бура вӧчис ассьыс медся колана уджсӧ – видзис пӧгибнитӧмысь боечьясӧс, корсяліс мина, ылысянь кыліс квадрокоптер-дрон да реактивнӧй снаряд шысӧ да юӧртліс та йылысь ставлы. Доброволечьяслӧн «Барс-1» да «Барс-14» батальонъясысь боечьяслы сійӧ вӧлі талисманӧн.
Сармат кыкысь ветліс кӧзяиныскӧд спецоперация вылӧ. Мӧдысьсӧ бӧр локтӧмыс эз ло… Пӧгибнитӧма, пысасьӧма миян боечьяслы пуктӧм вӧрӧг растяжкаӧ, да снаряд торйыс сійӧс кувтӧдзыс ранитӧма… Тадзи Сармат спаситӧма ас батальонсаӧс. Сыктыв районса Первомайскӧй посёлокын сылы сувтӧдӧма памятник да восьтӧма сэтчӧс школаын музей жыр.
Андрей Мухин да сылӧн понъяс
Андрей Георгиевич чужлӧма Осетияса Орджоникидзе карын (ӧні Владикавказ). Сэн жӧ помалӧма школа, мунӧма служитны армияӧ. А сэсся локтӧма Сыктывкарӧ, кӧні олӧмаӧсь мамыслӧн вокыс да чойыс. Ёна кажитчӧма войвывса тайӧ карыс, да пырӧма уджавны милицияӧ (ӧні, дерт, полиция нин).
Кызь нёль во зільӧма МВД-ын, быдтӧма-велӧдӧма пон. Кыдзи ёртъясыс шуӧны, понъяскӧд ӧти кывйӧ воӧдчыны сылӧн зэв бура артмӧ.
Сылӧн медводдза понйыслӧн – Громлӧн – портретыс ӧнӧдз ӧшалӧ МВД-са музей стенын. Чайтсьӧ, пыр на сюся видзӧдӧ быд пырысь-петысь вылӧ, донъялӧ найӧс. Командировкаӧ мужичӧй ветлӧма понъясыскӧд тшӧтш: ӧтув видзӧмаӧсь граница, сулалӧмаӧсь блокпостъяс вылын. Вӧлӧма Чечняын, СВО вылад нёльысь нин ветлӧма.
2011 восянь мужичӧй пенсия вылын, но понъястӧгыд овны оз куж ни оз вермы.
–Гром, Граф, Байкал, Казбек, Сармат, ӧні Черкес… Став тайӧ пон-овчаркаыс – менам быд-тасъяс, – сёрни панӧ Андрей Георгиевич. – Быдӧн йылысь позьӧ сымда висьтавны, ӧд накӧд колисны менам олӧмын шуда и абу ёна бур здукъяс. Дерт, быдтіг-велӧдігад унатор овлӧ. Коркӧ скӧрмывлан, корсюрӧ видчывлан, а тшӧкыдджыка дуран накӧд да сьӧлӧмсяньыд сералан – понъ-ясыд ӧд челядь кодьӧсь жӧ. Но мый-мый, а ки на вылӧ некор эг лэптыв, видзлі-вердлі прамӧй йӧзӧс моз. Бӧръя няньторсӧ ог аслым вомӧ сюй, а нёль кока ёртлы сета. Таысь, тыдалӧ, понъясӧй менӧ пыдди пуктылісны.
Пенсия вылӧ петі Казбеккӧд. Сійӧ оліс дас кык арӧсӧдз, но ошкӧд паныдасьлӧм-тышкасьӧм бӧрын кувсис. Вӧрса зверыд ёна дойдаліс, эз артмы менам помӧдз бурдӧднысӧ. Мед пальӧдны шогӧс, шуи босьтны выль пон. И ме босьтчи корсьны ӧтуввез пыр. Аддзи Киров обласьтса Фабричный посёлокысь кутю. Ёна кажитчис. Сійӧ вӧлі аслыспӧлӧс руд рӧма. Кӧзяеваыскӧд сёрнитчим, и ме муні понла. Шензьӧдіс, мый кор пызан сайын пукалі, понйыд юрсӧ менам кок вылӧ пуктіс. А кӧзяеваыс меысь ёнджыка шемӧсмисны, кыдз нӧ пӧ тадз, ӧнӧдз пӧ ас дорас некодӧс эз лэдзлы, быдӧнӧс увтіс… Но и шуи понлы, мися, мунам мекӧд, служитны кутан. Ме ӧд сэки эг чайт, мый оз сӧмын служитны ковмы, а весиг воюйтны ветлыны.
Сармат нимыс понлы кыдзкӧ ачыс лӧсяліс. Араб кывйысь сійӧ вуджӧдсьӧ кыдзи «тӧв, тӧв ныр», а осетия кывйысь «йӧй юр». Татшӧмӧн кымын и вӧлі понйыс. Шань, кывзысьысь, но друг кӧ юрас мыйкӧ пырас – он тай босьт, немтор да некодӧс оз кыв.
Сарматкӧд ми ёнджыкасӧ олім Сыктыв районса Первомайскӧйын, кӧні дачаным. Патера сертиыд сэні понйыдлы кокньыдджык да бурджык, вӧляджык и. Сармат быдлаті котраліс. Но вӧлі сылӧн ӧти аслыспӧлӧслун – ёна радейтіс челядьӧс, пыр бергаліс посёлокса школа дорын. Некор некод вылӧ эз уськӧдчыв, и та йылысь ставӧн бура тӧдісны, эз повны, малыштлісны юрӧдыс, чӧскыдторйӧн чӧсмӧдлісны. Пукалӧ вӧлі школа кильчӧ вылын да виччысьӧ, кор перемена дырйи челядь петасны да сыкӧд котралыштасны-ворсыштасны. Корсюрӧ томулов асьныс гортӧдз волісны да корлісны гуляйтӧдны Сарматӧс. Вӧлі намордникала да лэдза школа дорӧ, а сэні буретш томулов футболасьлісны. Челядь дорад Сармат быттьӧ пельтӧммыліс, менсьым чуксалӧм ни горзӧм эз кыв. Тӧда нин вӧлі, кытысь корсьны, да татчӧ и локта.
Сарматкӧд тыш-кось
Кор заводитчӧма спецоперация, Андрей Георгиевич шыӧдчӧма военкоматӧ, мед мунны воюйтны. Но сылы шуӧмаӧсь, арлыдыд пӧ ыджыд нин. Мортыд абу лэдзчысьӧма, Ростов обласьтӧдз мунӧма, мед веськавны Донецкӧ, но КПП-ас бӧр бергӧдӧмаӧсь.
–Сэні сэсся ме и пузи, мися, том йӧзӧс, кодъяс тыш-косяд эз на вӧвны да вермасны шӧйӧвошны, босьтанныд, а коді быдлаын нин вӧлі-служитіс, да нӧшта понкӧд, он босьтӧй! Артмис сідз, мый веськалі ас кадӧ, буретш сэки президентным шуис, мый воюйтны окотитысьяс, доброволечьяс, вермасны шыӧдчыны военкоматӧ.
Со ме и локті понкӧд Сыктывкарса военкоматӧ. Тадзи март 23 лунӧ Коми Республикаысь мунім нёльӧн. Неуна сёрӧнджык воисны Архангельскысь боечьяс. Миянӧс ӧтувтісны доброволечьяслӧн медводдза штурмӧвӧй «Барс-1» батальонӧ да ыстісны Запорожьеӧ.
Сарматӧс война кежлӧ дасьтыны эг удит. Но сійӧ петкӧдліс асьсӧ нинӧмысь да некодысь повтӧм боечӧн. Пыр казьтывла, кыдз медводдзаысь веськалім миномётӧн лыйсьӧм улӧ. Ангаръясысь ставӧн гузьнитісны-котӧртісны ывлаӧ, сувталісны урчитӧминӧ да дзик пыр заводитісны воча лыйсьыны. Муніс чорыд тыш, а Сармат весиг заводитліс мекӧд ворсӧдчыны-дурны, быттьӧ эз дзик гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ. Ме стрӧга видзӧдлі сы вылӧ да шуи, мый абу ворсан кад, да тшӧтш куті лыйсьыны. И кутшӧмкӧ здукӧ казялі, мый понйӧй став бӧрсяыс сюся видзӧдӧ, мыйкӧ йылысь мӧвпалӧ, эз ӧд повзьы да никсӧмӧн пышйы, кывзысис, сьӧдас эз увт. Весиг нимкодь босьтліс, со ӧд, мися, менам тай боевӧй пон, и нимыс сылы бура лӧсялӧ, збыльысь Сармат – Россияса вына боевӧй ракета кодь.
Тайӧ тыш бӧрас понйӧс быттьӧ вежисны. Сійӧ видзис батальонсаӧс асьсӧ моз. Ми кутім гӧгӧрвоны сійӧс: увтӧ кӧ пемыдас, сідзкӧ, миян дорӧ кодкӧ кыйӧдчӧмӧн локтӧ, колӧ видзчысьны. Ӧружиеӧн вочаавны. Джӧм сувтӧ, и ми огӧ вӧрзьӧдчӧй. Сэки ӧд миян войся прибор ни тепловизор эз вӧв.
Медводдзаысь ветлігас Андрей Георгиевичлӧн понйыскӧд вӧлӧма нӧшта ӧти заданньӧ – быд лун видзӧдавны туйсӧ, кытшовтны ӧтарӧ-мӧдарӧ кык-куим километр, медым вӧрӧг эз вермы тэчны сэтчӧ минаяс. Ӧтчыд Сармат джӧм сувтӧма да кутӧма исасьны, и ӧд турунсьыс аддзӧма мина, кӧть эськӧ некод сійӧс таӧ эз велӧдлы. А буретш тайӧ туй кузяыс локтӧ вӧлӧм миян БТР. Андрей Георгиевич и висьталӧма налы мина йывсьыд, петкӧдлӧма местасӧ. А эз кӧ аддзы Сармат, гашкӧ, ставӧн взорвитчисны…
Быд шы кылӧм либӧ лыйсьӧм заводитчигӧн батальонса сюся видзӧдӧмаӧсь пон вылӧ, мый сійӧ кутас вӧчны. Машинаӧ понйыд гӧгӧрбок кытшовтӧм бӧрын пыр медводдзаӧн пуксьылӧма. Бипур дорын шойччигӧн ставсьыс водз жӧ кылӧ вӧлӧм снаряд шытӧ: налань кӧ лэбӧ – понйыд дзебсянінӧ уськӧдчӧ, и сы бӧрся став боечыс пырӧны кодйӧминъясӧ, а бокиті кӧ лэбӧ – Сармат оз вӧрзьы, синнас оз лапнитлы.
Дерт, боечьяс ёна радейтӧмаӧсь да пыдди пуктӧмаӧсь понтӧ – ас кадӧ вердӧмаӧсь, артмас кӧ, первойӧн чӧсмӧдлӧмаӧсь, бӧръя ва сулеясӧ да няньторсӧ сылы жӧ кольлӧмаӧсь. Сэсся ӧд понйыдкӧд гажаджык и служитнытӧ, да и окопад, сы дорӧ топӧдчан да, куйлыны шоныдджык.
Медводдзаысь ветлӧм бӧрас Андрей Мухин Сармат понйыскӧд локтӧмаӧсь гортас май 10 лунӧ. А июльын нин бара мунӧмаӧсь. Сэки Коми Республикаысь туйӧ петӧмаӧсь квайтӧн нин. Ростов обласьтса Кадамовскӧй полигонын веськӧдлысьыс тшӧтьсӧ лэптӧма, нуӧд пӧ татысь понтӧ, ворота саяс петкӧд да лыйлы, и ставыс. Вӧлӧмкӧ, тайӧ начальникыд уна кинологӧс нин бӧр вӧтлӧма-мӧдӧдӧма гортас. А эськӧ санитаравны да снайперавны велӧдӧм понъясыд кымынӧс вермисны спаситны! Андрей Мухин, дерт, босьтчӧма дорйыны ассьыс быдтассӧ. Сарматӧс доръяна кыв-мӧд шуӧмаӧсь Сыктывкарысь военкоматса, Войвыв флотса да Москваса чинаяс. И бӧрыннас нин полигонса веськӧдлысьыс ачыс пыр юасьӧма, кыдзи пӧ олӧ-вылӧ понныд, мыйӧн верданныд.
Воюйтны мӧдӧмаӧсь Белгород обласьтӧ доброволечьяслӧн «Барс-14» батальонӧ. Сувтӧмаӧсь Изюм дорса сідз шусяна «Шервудскӧй вӧрын». Сэні вӧлӧма замокъяс кодь керкаяса шойччанін, та серти и нимсӧ сэтчӧс олысьяс сетлӧмаӧсь.
–Батальонын унджыкыс вӧліны том салдатъяс, – висьталіс Андрей Георгиевич. – Воюйтны ветлытӧмъяс пӧвстас сӧмын ми – командир да ме – кужим кутны киын ӧружиетӧ, повтӧг лыйлыны вӧрӧгӧ. Пыр на син водзын медводдза войыс, кор том боечьяслы ковмис вуджны сідз шусяна боевӧй крещенньӧ. Лёкысь зэрис, гымаліс-чардаліс, вӧлі зэв тӧла – воськов-мӧд сайын нинӧм эз тыдав. Миян опора пункт меститчис ягын, бӧрын и водзын тшем сулаліс вӧрыс. Дзик пыр эгӧ казялӧй, а вӧлӧмкӧ, вӧрӧглӧн разведкаыс куим метр сайын – найӧс чардби югнитлӧм улӧ казялӧма миян батальонса боеч. Полякъяс, а найӧс ми тӧдмалім сёрни сертиыс, абу жӧ виччысьӧмаӧсь, мый тані кодкӧ вермас лоны. Пансис тыш, кыкӧс ми лыйим. А асывнас найӧс эг нин аддзӧй, кодкӧ волӧма сьӧд пемыднад да кыскӧма шойяссӧ. Та бӧрын Сармат сулаліс пост вылын синнас лапниттӧг нин, некодӧс матӧ эз лэдзлы.
Окопъяс кодйигӧн миянлы сюралісны важ патронъяс да гранатаяс. Гӧгӧрвоим, кӧкъямысдас во сайын сэні грымакылӧма Айму вӧсна чорыд тыш-кось. А нӧшта содта, мый Изюмсянь сё километр сайын эм Кисели грезд, и сэні 1942 воын дзебӧма менсьым дедӧс. Сійӧ воюйтӧма тан, а ӧні ме со вои нацистъяслы паныд тышкасьны.
Воюйтны миян салдатъяслы ковмӧма лун и вой. Юр весьтаныс шутьлялӧма быдсяма снарядыс. Кодсюрӧ кӧть вӧлӧмаӧсь дзик шытӧмӧсь, Сармат кылӧма найӧс ылысянь, чепӧсъяс пӧ, и боечьяслӧн тшӧтш вӧлӧма кад дзебсьыны. Муртса удитасны саймовтчыны, ывлаын здук мысти нин усьласьӧны-грымакылӧны ВСУ-са ракета-снарядъяс, и буретш сэтчӧ, кӧн пукалісны-шойччисны миян салдатъяс.
–Ни ӧти разведчик, ни ӧти корректировщик миян дорӧ матыстчыны эз лысьтлы. Лэбис кӧ миянлань квадрокоптер – Сармат заводитліс юрсӧ сылань бергӧдлыны. Ми тӧдім нин та йылысь да ӧружие босьтӧмӧн виччысим, и пыр жӧ заводитлім лыйлыны. Сылабоксаыс кутшӧмкӧ кадӧ весиг дугдывлісны миянланьӧ ыставны ассьыныс дронъяссӧ, мед став техникасӧ ог пасьвартӧй.
Дерт, суткиясӧн дежуритігӧн Сармат ёна мудзлывліс. Корсюрӧ унмовсьліс сэтшӧм крепыда, мый весиг руч кышакылӧм-мунӧм ни шыръяслысь сёян дозйын дӧсадитчӧм эз кыв. Но кӧнкӧ кылас кӧ пу ув чегӧм, ми тайӧс, дерт, эг кылӧй ни тӧдлӧй, дзик пыр юрсӧ кыпӧдас. Сійӧ бӧр водас – ми лӧньӧдчам жӧ. А пон кӧ пуксьӧ да заводитӧ исасьны, пыр жӧ кватитам ӧружие да виччысям, мый водзӧ лоӧ.
Воюйтім да пыр шензим, кыдзи Сарматлӧн тайӧ артмӧ – водзвыв кывны став шысӧ да торйӧдны?! Мый дыра вӧлім война вылын, миян батальонысь ни ӧти боеч эз пӧгибнит. Войяснас весиг вермылім ойбыртыштлыны-шойччыштны. А мукӧд опора пунктас, кӧн меститчӧны батальонъяс, уна боечӧс воштісны. Но миян вӧлі Сармат пон, а налӧн эз. И гашкӧ, сы вӧсна ми колим ловйӧн. Тадз тай ставным чайтам-а.
Воюйтігӧн сулалісны жар лунъяс, да тшӧкыда ваыс эз тырмывлы. Понлы, дерт, некутшӧм сухпаёк ни ва эз вичмӧдлыны. Та понда ставӧн сылы кольлім сёян и юантор. Сійӧ ӧд миянӧс видзис, а ми сійӧс таысь аттьӧалім.
Сарматкӧд жӧ, кор пӧртім олӧмӧ торъя заданньӧ, аддзим минируйтӧмин. Сэки ми бырӧдім некымын ВСУ-шникӧс да тадзи видзим ассьыным салдатъясӧс пӧгибнитӧмысь. Тайӧ уджсьыс, кодкӧ шуӧ, подвигсьыс, меным сетісны мӧд степеня «За заслуги перед Отечеством» медаль. Тайӧ вермӧмыс – Сарматкӧд ӧтув, сідзкӧ, и медальсӧ ме юка кык вылӧ жӧ.
Пӧгибнитан лунсӧ казьтывлыны зэв сьӧкыд, синваӧй доршасьӧ… Абу кокньыд воштыны бур ёрттӧ…
Пӧгибнитіс Сармат сентябрь 7 лунӧ. Бӧрыньтчигас ВСУ-шникъясыд быдлаӧ тэчӧмаӧсь растяжка, медым бырӧдны миянлысь кыдз позьӧ унджык салдатӧс. Ӧти татшӧмӧ и веськалӧма понйӧй. Ми ӧд чайтім, мый ставсӧ нин пелькӧдім-иналім, а со тай, кольӧма. Бара на Сармат видзис-спаситіс кодъясӧскӧ.
Андрей Георгиевич аддзӧма боевӧй тӧварышсӧ ловйӧн на. Но понйыс доймалӧма кувтӧдзыс. Изюм дорын и дзебӧмаӧсь сійӧс збыльысь салдатӧс моз армейскӧй плащ-палаткаӧ гартыштӧмӧн восьсаинын. Ӧд пон радейтлӧма вӧля. Аслас мӧд командировкаысь абу бергӧдчӧма, кӧть и кольӧма гортас мунтӧдзыс куим лун…
Батальонса сетӧмаӧсь дас кыкысь ӧружие залп. Пӧрнӧй мужикъяс абу вермӧмаӧсь дзебны курыд синвасӧ. Найӧ воштӧмаӧсь бур ёртӧс, кодӧс век кутасны казьтывны.
Олӧмыс мунӧ водз
Андрей Георгиевич шуӧма сувтӧдны аслас боевӧй тӧварышлы памятник, мед вӧлі кытчӧ волыны да казьтывны сійӧс, копыртчывны сылы, аттьӧавны. Пыр и бӧрйӧма, мый памятник кутас сулавны Сыктыв районын Первомайскӧй посёлокса школа йӧрын, кытчӧ окотапырысь котралӧма Сармат.
Но тайӧ дум-кӧсйӧмыс дыр абу збыльмӧма. Медводдза памятниксӧ, код вылӧ чукӧртӧмаӧсь сьӧм да кодӧс зэв яра кӧсйысьӧма вӧчны Россияысь скульптор, лои киритӧма. Ӧти-кӧ, вӧчӧма абу сэтшӧмӧс, кутшӧм колӧ; мӧд-кӧ, вӧлӧма кузь киа да сьӧмсӧ абу бергӧдӧма; коймӧд-кӧ, Андрей Георгиевич некыдзи абу вермӧма гӧгӧрвоны ылӧдчӧмтӧ, ӧд мортыс военнӧй, ас кыв вылас сулалысь.
Неуна кад кольӧм бӧрын Сарматлы памятниксӧ век жӧ лои сувтӧдӧма. Отсалісны Эдгард да Аскольд Запашныйяс. Найӧ тӧдмасьӧмаӧсь Андрей Мухинкӧд, юасьӧмаӧсь Сармат йылысь, и пыр жӧ вӧзйӧмаӧсь ассяньныс отсӧг.
–Нимкодь, дерт, вӧлі татшӧм нималана войтырыскӧд аддзысьӧм-тӧдмасьӧмсьыс. Ме эг чайт, мый отсаласны памятник сувтӧдны. Кыдзкӧ сёрниыс ачыс та йылысь пансис. Запашный вокъяслы ковмис сӧмын час-мӧд, и Сарматлы памятник вылӧ сьӧмсӧ лои чукӧртӧма. Найӧ менӧ на аттьӧалісны, мый верми быдтыны татшӧм пон.
И со, памятник ӧні сулалӧ посёлокса школа йӧрын. Дзик пон ыджда, дзик сы кодь, сьыліас медаль да сумочка, мыйӧн сійӧ ветлывліс заданньӧ вылӧ. Первомайскӧйын Сарматӧс бура тӧд-лісны, радейтісны, пыдди пуктісны, а ӧні гӧрдитчӧны. Да и ме верма пыр волыны…
Андрей Георгиевич понтӧгыд овны оз вермы. Со и бара на босьтӧма Крымысь быдтыны Черкес пон. Нимыс вуджӧдсьӧ кыдзи «воин».
Сылы матӧ кык арӧс нин. Черкес быдмӧ «батьыс» дорын, велӧдчӧ служитны. Шань, кывзысьысь, мӧвпалысь, сюсь синма. Сыкӧд жӧ Андрей Георгиевич ветлӧ школаясӧ нуӧдны патриотизм урокъяс. Черкес челядьӧс оз повзьӧдлы. Сійӧ лэдзӧ весиг ас вылас пуксьывлыны. Томулов таысь шудаӧсь да пыр окотитӧны сыкӧд снимайтчыны.
Но код тӧдас, гашкӧ, и Черкеслы ковмас ветлыны спецоперация вылӧ. Дасьтысьӧ тай-а…
А Сарматӧс оз вунӧдны. Россия пасьталаысь локтӧны Андрей Георгиевичлы письмӧяс, козинъяс, серпас-фотояс. И ставсӧ найӧс сійӧ видзӧ торъя кудйын.
<> Надежда Пунегова.
Снимокъясыс авторлӧн да Андрей МухинлӦн гортса архивысь.