Странаса медыджыд заповедникъясысь ӧти – Печора-Ылыдзса – котыртӧмсянь тырис 95 во.
Печора да Ылыдз юясбердса вӧр-васӧ вӧрса инспектор Станислав Нат 1912 воын на вӧзйӧма вӧчны торъя видзанаӧн, медым сэні дзикӧдз эз йывмы-быр низь. Заказник лӧсьӧдны вӧзйӧмсӧ ошкӧма тшӧтш вӧр-ва видзан ставроссияса котырлы подув пуктысь Франц Шиллингер.
Сёрӧнджык ООПТ-сӧ (особо охранаемая природная территория) вынсьӧдісны войтыркостса тшупӧдын, а сэсся и шуисны ЮНЕСКО-лӧн ставмирса вӧр-ва озырлунӧн.
Печора-Ылыдзса заповедникын эз сӧмын вермыны низьсӧ бырӧмысь видзны, но и колисны вӧрзьӧдлытӧг Войвыв Европаын медся тӧдчана парма-вӧрсӧ. Талун тайӧ мутасыс Европаын медся гырысь биосфера резерватъяс лыдын. Мыйын сылӧн аслыспӧлӧс-тӧдчанлуныс, да кутшӧм удж-мог збыльмӧдӧны тані, сёрнитім заповедникса директор Николай Смирновкӧд.
–Николай Сергеевич, мыйла уна сё заповедникысь ті бӧрйинныд буретш Печора-Ылыдзса?
–Медводдзаысь ме татчӧ волі 2006 воын научнӧй экспедицияӧ учёнӧй Инна Фёдоровна Куприяновакӧд, коді туяліс Ылыдз гӧгӧрысь посни пемӧсъяс.
2007 воын Печора йылын вӧлі Россияса наукаяс академия бердын экологияын да вӧрӧн вӧдитчӧмын тӧжд-мог туялан шӧринса экспедициякӧд.
Сійӧ кадсяньыс сэсся быд гожӧм волывлі татчӧ, туялі Печора йылын козъя-ньыв пуа парма-вӧр. А 2016 вося майын дзикӧдз вои Якшаӧ да босьтчи юрнуӧдны заповедникын наука юкӧнӧн.
Наука боксянь кӧ, тані учёнӧйлы удж-видлаланторйыс юр выв тырыс, ӧд ӧнӧдз на помӧдз абу стӧчмӧдӧма, мыйта сикас быдмӧг, гут-гаг да ловъя лов заповедникас рӧдмӧма-эм.
Мӧд ног кӧ, инвентаризациясӧ абу помалӧма. Унатор ылӧсас на туялӧма. Шуам, джуджыд туруна козъя-ньыв пуа вӧрсӧ пыдісянь босьтчисны видлавны-видзӧдавны кольӧм нэмся ӧкмысдасӧд вояссянь на, а татшӧмыс Россияса Европа юкӧнын кольӧма сӧмын тані.
–Биологияас сьӧлӧм-лов корӧм серти сетчинныд, али кодкӧ чуйдіс?
–Школа помалігӧн менам вӧлі куим туй: артасян (вычислительнӧй) математикаӧ да кибернетикаӧ, госуправлениеӧ да биологияӧ. Бӧрйи тӧдса-гӧгӧрвоанаджыксӧ.
Школаын велӧдчигӧн на ми ёртъяскӧд водзмӧстчим Шарьинка ю йылын заказник котыртӧмын, унаысь вермылі биологияысь олимпиадаясын, да Улыс Новгородса университетын биофакӧ менӧ босьтісны конкурстӧг.
Программируйтӧмыс да математикаыс бӧрыннас ковмисны научнӧй уджын. Сідз кӧ нин шуны, математикаыд уналаын колана, тшӧтш и биологияын.
–Кутшӧм нӧшта заповедникъясын вӧлінныд?
–Шӧр Уралын, «Денежкин камень» да Висимскӧй заповедникъясын, бӧръя сертиыс гижи первой дипломӧс. Костромаса «Кологривский лесын» студенталігӧн на материал чукӧрті, сэки сійӧ эз на заповедник вӧв. Ханты-Манси кытш-Юграса «Малая Сосьваын» да «Калужские засекиын» уджышті.
–Вӧр-ва резерватъясын могъясыс быдлаын ӧткодьӧсь, али эмӧсь кутшӧмкӧ тӧдчана торъялӧмъяс?
–Став федеральнӧй ООПТ-ас збыльмӧдӧны нёль медшӧр мог: видзӧны вӧр-ва озырлун, туясьӧны наука боксянь да донъялӧны экологияын вежсьӧмъяс, велӧдӧны йӧзсӧ колана ног кутны асьнысӧ да совмӧдӧны экологическӧй туризм.
–Сьӧкыд-ӧ веськӧдлыны татшӧм ыджыд заповедникнас?
–Абу кокньыд. Корӧмъяссӧ ӧтарӧ чорзьӧдӧны да, торйӧн нин туризм юкӧнын. Содӧ быдсикас отчётыс да кабала уджыс.
Печора-Ылыдзса заповедникын талун кык ыджыд мытшӧд – сьӧмыс да уджалысьыс оз тырмы, а мутасыс ыджыд.
Шуам, ӧні зільысь 53 мортлы, пелькӧдчысь-кочегарсянь тшӧтш и директорӧдз, ковмӧ кывкутны быдӧнлы ылӧсас 17-18 сюрс гектарысь. А штат серти эськӧ колӧ 82 уджалысь.
–Кутшӧм специалист оз тырмы?
–Дзик быдсямаыс. Уджалысьыс тырмымӧн сӧмын йӧра видзан фермаын, кодӧн веськӧдлӧ 50 вося стажа ыджыд опыта специалист Светлана Владимировна Акатьева. Мукӧд отделас – бур, джынйыс кӧ эм.
Наука юкӧнын зільӧны кыкӧн, Анатолий Васильевич Бобрецов да Татьяна Корнельевна Тертица. Бурджык кадӧ сэні вӧвлі 14 мортӧдз. Лючки уджалӧм могысь миянлы колӧ этша вылӧ нёль морт.
–Мыйла тадзи артмис? Томулов тіянӧ романтикала оз локны?
–Оз. Романтикаыд сійӧ бур, но и сыысь ӧтдор унатор на колӧ. Сійӧн он пӧт, да и тӧвнад удобствотӧм керкаад абу ёна гажа.
Верма ас серти висьтавны. Татчӧ Москваысь локтӧмӧн ме вошті удждонӧс кык пӧв. Талун старшӧй научнӧй сотрудник странаса юркарын нажӧвитӧ 150 да унджык сюрс шайт. А миян директорӧс наука кузя вежысьлы мынтӧны куим пӧв этша.
Сэсся и Москваад весиг кӧртымалӧм оланіныс благоустроитӧма, вузасянінъяс орччӧнӧсь. А тані – 30 градус дырйи ывлавывса асмогасянін да матысса лавкаӧдз кык километр.
Локтас-ӧ сэсся кодкӧ тат-чӧ? Торйӧн нин босьтны кӧ тӧд вылӧ кабалаӧн помасьлытӧм ноксьӧмсӧ. Татчӧ локтӧмӧн научнӧй удж йывсьыд позьӧ вунӧдны. Он ӧд вермы туясьны да ӧтпырйӧ бюрократияӧн ноксьыны.
–Ті жӧ со локтінныд.
–Ӧні кӧ эськӧ эг лок. Сэки окота-кӧсйӧмӧй вӧлі уна, и сымда отчёт эз корлыны. Талун ӧтикӧс дасьтан, а бӧрсяньыс нӧшта дасӧс колӧ вӧчны.
Заповедникӧ локтігӧн ме чайті, кута пырӧдчыны наукаӧ, петавны полевӧй удж бергӧдны… Вочасӧн ставыс пӧрис канцелярщинаӧ.
–Кыдзи туясянныд, этшаӧнӧсь да? И вермас-ӧ лоны сӧвмӧм йылысь сёрни?
–Наукаын серпасыс талун абу ёна бур. Медым казявны омӧльланьӧ вежсьӧмсӧ, колӧ пыдісянь таӧ пырӧдчыны.
Шуам, ме ог бура тӧд став лэбачсӧ, да казявны кутшӧмкӧ сикас чинӧмсӧ сям-тӧдӧмлунӧй оз судзсьы.
Медым ас кадӧ тайӧс эрдӧдны, колӧ вылыс квалификацияа специалист, а татшӧмыс миянӧ оз лок. Та понда омӧльланьӧ вежсьӧмсӧ казялам сёрӧн нин, кор пемӧс-лэбач-быдмӧгыс лоӧ йывманвыйын нин. Дерт, видзчысьны вӧр-ваын пакӧститчӧм-вывтіасьӧмысь ми вермам. Та могысь йӧзыс эмӧсь.
Но заповедникын колӧ медвойдӧр сюся видзӧдны- казявны став вежсьӧмсӧ. А научнӧй сотрудникъястӧг тайӧс вӧчнысӧ сьӧкыд. Дерт, кодкӧ вермас шуны, ме пӧ тані нэм чӧж ола да тӧда-аддза ставсӧ. Но мортыд казялӧ сӧмын сылы лӧсялана да коланаторсӧ. Ӧд весиг асьным помӧдз ог тӧдӧй, мыйта гут-гаг сикас эм заповедник мутасын. Шуам, кутшӧмкӧ сикас бырас, а ми тайӧс весиг ог тӧдлӧй.
–Кыдз чайтанныд, тайӧ мытшӧд-гӧрӧдыс сӧмын Печора-Ылыдзса заповедникын?
–Абу, татшӧмсяма серпасыс став заповедник-заказникас. Миян уджалысьяслы кӧть войвывса содтӧд мынтӧны. Сэсся Маньпупунёр весьтӧ кыдзкӧ-мыйкӧ позьӧ сӧвмыны. А Россияса шӧр регионъясса заповедникъясын серпасыс нӧшта на жугыльджык.
–Артмӧ, наукаыс талун сӧвмӧ сӧмын гырысь каръясын?
–Академическӧй учреждениеясын. Сэк жӧ наука боксянь позьӧ сӧвмыны и заповедникъясын. Тані позьӧ уджавны веськыда вӧр-ваын, чукӧртны колана материал-юӧр, шуам, видзӧдны-донъявны, кыдзи пемӧс-лэбачлы, быдмӧглы да с.в. мӧрччӧ поводдя-климат вежсьӧмыс.
–Технология боксянь тшӧтш мыйкӧ вежсьӧ?
–Торйӧн кӧ, войдӧр ми быдлаын вӧдитчим радиойитӧдӧн, а ӧні сійӧ запаснӧй пыдди – став кордонын эм ӧтуввез. Пӧжалуй, тайӧ и эм медся тӧдчана выльпыртӧмыс.
А сідзсӧ – снегоходыд снегоходӧн и кольӧ. Пыжтӧ ёнасӧ тшӧтш нинӧмӧн он веж. Мутас донъялӧмын кутшӧмкӧ дзик выль оборудованиеӧн ог вӧдитчӧй: татшӧм позянлуныс ни специалистыс абу.
Шуам, изотоп вежсьӧмсӧ туявны-эрдӧдны ми ог вермӧй – заповедникын мутасыс вежсяс, а тайӧс вӧчнысӧ оз позь. Фотональкъяс миян важӧн нин тэчӧма-ладмӧдӧма, но найӧс уджӧдӧм кузя специалистыс абу.
–А мый тіянӧс шензьӧдіс США-са заповедникъясын?Ветлінныд ӧд сэтчӧ опыт-сямӧн юксьыны-чӧжны…
–Збыльысь, ветлі федеральнӧй ООПТ-яслы опытӧн юксян программа серти.
Татшӧм уджтассӧ збыль-мӧдлісны воддза кадӧ медикъяслы, программистъяслы да мукӧд профессияа войтырлы моз жӧ.
Сэтчӧ ветлігӧн медводдза лунас вӧлім Вашингтонын, а сэсся уджалім Калифорнияын. Тӧдмасим уна сикас нацпаркӧн.
США-ын ООПТ-яссӧ мӧд ногджык сикасалӧны-торйӧдӧны. Сэні торйӧн видзана став вӧр-ва мутасыс лыддьыссьӧ нацпаркӧн. Торъялӧны сӧмын видзанногнас. Шуам, кытчӧкӧ позьӧ кокниа веськавны миян карса паркъясӧ моз, а мукӧдлаас заповедникӧ моз лэдзӧны.
Кӧнсюрӧ мыждӧны лёкногӧн асьтӧ кутӧмысь. Шуам, мукӧд паркас волысьлы сэтысь мунігӧн быть петкӧдлыны пыранінас рейнджерӧн сетӧм торъя пакетын кудз-сітсӧ. Сэні кытчӧкӧ сайӧдчывны-лажыньтчывны пу-куст сайӧ ас могнад оз артмы – таысь урчитӧма перйыны зэв ыджыд штрап.
Чайта, америкасаяс петкӧдлісны миянлы ассьыныс медбур паркъяссӧ. Шензьӧдіс тшӧтш, сэні нем жалиттӧг водзсасьӧны сідз шусяна интродуцентъяслы паныд. Шуам, бокысь вайӧм-воӧм быдмӧгъяссӧ вужнас нетшкӧны-бырӧдӧны, торйӧн кӧ, ӧти паркын горчицасӧ виӧны гербицидӧн.
–А миян заповедникын туристъяс оз пакӧститчыны? Бура асьнысӧ кутӧны?
–Талун позьӧ нин шуны – культурнӧя. Водзыннас оланпасъясыс небыдджыкӧсь вӧлі да, вывтіасьлісны. Овліс весиг, звӧнитлісны заповедник контораӧ да тшӧктылісны висьтавны инспекторъяслы, мед весасясны налӧн туй вылысь. Ми пӧ из бӧлбанъясӧдз внедорожникъясӧн кӧсъям воӧдчыны.
Ӧні йӧзыс кутчысьӧны правилӧ-индӧдъясӧ, пыдди пуктӧны оланпасъяс. Уна путешественник волісны татчӧ некымынысь нин. Оланпас-индӧдсӧ чорзьӧдтӧдз туристъяслы позис воӧдчыны техникаӧн «Вӧлӧгдаса граньӧдз», а сэсянь – из бӧлбанъясӧдз подӧн 11 километр. Ӧні техникаӧн позьӧ писькӧдчыны Отортенӧдз, да ӧтарӧсӧ туйыс нюжалӧ нёль лунӧдз.
–Сьӧкыд маршрутыс, оз быдӧн сяммы воӧдчыны…
–Позьӧ лэбзьывны тшӧтш вертолётӧн. Татшӧм рейсыс овлӧ пекничаӧ, субӧтаӧ да вежалунӧ. Вежон шӧрнас эмӧсь и. Лэбзьылӧны татчӧ Коми Республикаса войтыр, а сідзжӧ Перым муысь да Ханты-Манси кытшысь туристъяс.
–Кӧнкӧ, дона сувтӧ?
–Подӧн воӧдчӧм дорысь абу ёна дона. Артыштӧй асьныд.
Шуам, ті уджаланныд офисын. Медым петны уна лунся туйӧ, ковмас ньӧбны лӧсялана кӧлуй-кӧм, палатка, узьлан мешӧк, мышноп, бедь – та вылӧ ковмас видзны этша вылӧ 30 сюрс шайт. Нӧшта 25 сюрс вештанныд тіянӧс сэтчӧдз нуӧдысь-колльӧдысьлы. Туйын лоанныд кык вежон.
А позьӧ 60 сюрс шайт мынтыны да кык часӧн воӧдчыны вертолётӧн Ухтасянь.
–Подӧн кузь туйсӧ венны окотитысьыс уна?
–Август помӧдз прӧст луныс абу нин.
–А миянладорсянь маршрутыс кутшӧм?
–Уньядінсянь аэропыжӧн катны Печора кузя Подкопеннӧй ёльӧдз. Сэсся котырӧн кайны Шӧр Уралӧ да воӧдчыны «Вӧлӧгдаса грань» лагерӧдз. Заповедникӧ туристъяс пырӧны сӧмын «Вӧ-лӧгдаса граньсянь», тшӧтш и Свердловск обласьтсянь воӧдчысьяс. Дженьыда кӧ, Под-копеннӧйсянь из бӧлбанъясӧдз туйкостыс подӧн 25 километр.
–Маньпупунёр платоын керкаас талун сувтлыны позьӧ?
–Оз, позьӧ войковтны сӧмын гӧраса лагерын.
–Сідзкӧ, Лягадінландорсянь он письт?
–Сэн ордымыс петӧ кык ю костӧ да, туйыс дзик шогмытӧм, кузяла кизьӧр няйт-ляти. А татшӧм жуглӧм-пасьмунӧм муас кокниа вужъясьӧны-овмӧдчӧны мукӧдлаысь воӧм быдмӧгъяс, и экосистемаыс торксьӧ. Шуам, шепта тылӧб (щучка дернистая) татчӧс, быдмӧ ойдланінын. Но морт отсӧгӧн сійӧ паськаліс, да та вӧсна ковмис киритны маршрутсӧ.
–Мыйта турист ветлӧ заповедник пыр Россияса сизимӧд дивӧ видзӧдлыны? Татшӧмыс содӧ али чинӧ?
–Ӧтарӧ содӧ. 2024 вося гожӧмын платоӧ воліс 1.992 морт. На пӧвстысь 1.236-ыс воӧдчылісны вертолётӧн (2022 воын серти Комиысь 92, мукӧдлаысь – 528-ӧн унджыкӧн).
Свердловск обласьтсянь подӧн волысьыс вӧлі 463 (2022 воын серти 9-ӧн этша), Комиысь – 293 морт (153-ӧн унджык).
Артмӧ, 2024 вося гожӧмӧ Маньпупунёрын вӧлі 2022 воын серти 764 мортӧн унджык. А артавны кӧ тшӧтш тӧвся туристъясӧс, ставыс воліс 2.916 – воддза воӧ серти 1.024-ӧн унджык. Ӧти кывйӧн, вертолёта туризмыс вочасӧн сӧвмӧ.
Содӧ и Комиысь подӧн волысьыс, а та весьтӧ эм позянлун могмӧдны Мылдін районын олысьясӧс содтӧд уджӧн.
Та дырйи эн вунӧдӧй, мый миян медтӧдчана могыс – абу гажӧдны-шойччӧдны гӧсьтъясӧс, а видзны вӧрзьӧдлытӧм экосистемасӧ торкалӧм-жуглӧмысь. Йӧзыс кӧ мӧдасны чайтны заповедник-нацпаркъяссӧ гуляйтанінӧн да мича снимок вӧчаланінӧн, тадзи коркӧ и лоас. А воштӧм-ускӧттьӧыс таысь вӧр-ваыслы да тшӧтш и мортлы лоӧ зэв ыджыд.
<> Елена Савина. Комиӧдіс Елена Плетцер.