Терроризмлы да экстремизмлы паныд колӧ тышкасьны быдӧнлы. Торйӧн нин талун, кор мунӧ спецоперация. Суйӧр сайсянь быд ногыс зільӧны кисьтны странанымӧс. Та могысь котыртӧмаӧсь дзонь служба-тэчасъяс. Торйӧн нин старайтчӧны кыскыны асланьныс том йӧзӧс.
Россияын погона йӧз абу сетӧмаӧсь збыльмӧдны 190 теракт. Квайтсӧ кӧсйӧмаӧсь вӧчны школаын да уна йӧзаинын. Террористъясӧс сьӧмӧн могмӧдысь квайт сюрс мортлысь банкын «кынтӧмаӧсь» 230 миллион шайт. Ӧтуввезйысь киритӧмаӧсь терроризмӧ ышӧдан 120 сюрс юӧр.
Мый вӧчны, быдтасныд кӧ веськалӧма кутшӧмкӧ, вермас лоны, террорист-экстремист лэчкӧ? Кыдзи дорйыны томуловӧс лёкас туйдысь-ыззьӧдысьясысь?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын сёрниыс вӧлі буретш та йылысь.
Коми Республикаын Россияса следственнӧй комитетлӧн следственнӧй управлениеысь (СУСК) юкӧнӧн веськӧдлысь Дмитрий Сотиев:
–Том йӧз бӧръя кадӧ вӧчӧны унджык мыж. Ӧтуввезйысь найӧ корсьӧны кокньыд нажӧтка. «Уджӧн могмӧдысьыс» пыр и вӧзйӧ налы нажӧвитчыштны, медсясӧ разӧдны-инавны дурмӧдчантор либӧ курьеравны, босьтны телефон пыр мошенникъясӧн бӧбйӧдлӧмалысь сьӧм.
Но эмӧсь и терактӧ ыззьӧдысьяс. Сотӧй пӧ кӧрт туйвывса реле шкап либӧ аэропортса подстанция. Таысь пӧ ыстам «нажӧтка».
А том йӧз оз и думыштлыны, мый налӧн «уджысь» вермас лоны ыджыд ускӧттьӧ. Поезд кӧ путкыльтчас, либӧ усяс самолёт, вермасны унаӧн доймавны-кувсьыны.
Томулов оз тӧдны и 2006 вося март 6 лунӧ вынсьӧдӧм 35-ӧд номера «Противодействие терроризму» да 2002 вося июль 25 лунӧ вынсьӧдӧм 114-ӧд номера «О противодействии экстремистской деятельности» федеральнӧй оланпасъяс, кӧні гӧгӧрвоӧдӧма, мый лоӧ терроризмӧн да экстремизмӧн, и кутшӧм таысь кывкутӧмыс.
Талун кодсюрӧ чайтӧ, мый ӧтуввезйын быдторсӧ позьӧ йӧзӧдны, киӧдыд некод оз кут. Да и гижасьӧмыд пӧ абу мыж. Но таво кык мужичӧйӧс кыскисны уголовнӧй кывкутӧмӧ ӧтуввезйын сідз шусяна комментарийясысь.
Нӧшта кык верстьӧӧс кыскӧмаӧсь уголовнӧй кывкутӧмӧ Россияса Уголовнӧй кодексысь 284-ӧд да 354-ӧд статьяяс серти. Ӧтиыс кучикас вӧчӧма нацист свастика да ошйысьӧма ӧтуввез пыр, петкӧдлӧма и тӧдсаясыслы. Мӧдыс ӧтуввезйын быд ногыс дорйӧма фашистъясӧс, мыж пӧ найӧ эз вӧчны, и Нюрнбергын коньӧръясӧс весьшӧрӧ мыждісны. Тайӧ статьяяс сертиыс кыкнаннысӧ вермасны пуксьӧдны сутшкасьысь сутуга сайӧ нёль во кежлӧ.
Ӧтуввезйын татшӧм мыжтӧ абу сьӧкыд туявны. Кӧть мортыс и киритас ассьыс гижӧдсӧ, «кок туйыс» кӧнкӧ да коляс. МВД-ын, ФСБ-ын эмӧсь киберпреступникъяслы паныд водзсасян торъя службаяс.
Таво тыр арлыдтӧмаяс юркарын эз вӧчны терроризмкӧд да экстремизмкӧд йитчӧм мыж. Но мӧйму вӧлі панӧма кык уголовнӧй делӧ. На кузя Рытыв кытшса военнӧй суд куим том мортӧс таво ноябрын пуксьӧдіс дзескыдінӧ вит во кежлӧ, а налӧн «куратор» Абдугафур Ашуров мӧдас вештыны мыжсӧ дас кык во.
Казьтышта, ӧтуввезйын гижасигӧн том йӧз тӧдмасьӧмаӧсь кутшӧмкӧ мужичӧйкӧд. Сійӧ вӧзйӧма налы ёна мырсьытӧг да пӧсь кисьттӧг ӧдйӧ нажӧвитны дас-кызь сюрс шайтӧн. Индӧма, кутшӧм ногӧн позьӧ сотны аэропортысь подстанция да Эжваысь радиовышка. Но том йӧзӧс ас кадӧ кутӧмаӧсь киӧдныс…
«Велӧдӧм донъялан республикаса юӧр шӧринысь» челядьлӧн да томъяслӧн юӧр безопасносьт шӧринӧн веськӧдлысь Ольга Петербургская:
–Ӧтуввез отсӧгӧн пыр унджык ныв-зон вӧчӧ кутшӧмкӧ мыж. Медым кыдзкӧ туявны тайӧс, куим во сайын вӧлі котыртӧма миянлысь шӧрин.
Таво ӧкмыс тӧлысьӧн туялім куим сюрс контент да аккаунт, кӧні челядьӧс ышӧдӧны кутшӧмкӧ ногӧн мунны мӧдаръюгыдас, ӧвтыштчыны тыр-бур семьяысь, а сідзжӧ пырӧдчыны криминал культураӧ.
Казялам кӧ, мый татшӧм контентъясӧ пырӧдчӧны ныв-зон, та йылысь юӧртам бать-мамыслы, велӧдысьяслы, медым томуловкӧд топыдджыка уджалісны специалистъяс, а сідзжӧ шыӧдчам Роскомнадзорӧ, медым пӧдлалісны татшӧм сайтсӧ да лист боксӧ.
Telegramын шӧринлӧн эм «Помощь рядом 11» чат-бот, кӧні пикӧ воӧм ныв-зонлы отсалӧ психолог. Сэтчӧ позьӧ шыӧдчыны луннас кӧть войнас, та дырйи позьӧ юксьыны тӧжд-могнад ним-овтӧ висьтавтӧг. Таво сэтчӧ шыӧдчылісны 800-ӧн.
Та дырйи специалист казялӧма зонкаӧс, кодӧс тшӧтшъяясыс увтыртӧны. Детинкаыс дась вӧлӧм босьтны ӧружие, мунны школаас да кодсюрӧӧс лыйлыны. Психолог вежон сыкӧд сёрнитӧма, сяммӧма ӧлӧдны-туйдны, мед эновтчас «скулшутингысь».
Шӧриныс челядьлы снимайтӧ ӧтуввезйӧн вӧдитчӧм йылысь роликъяс. Неважӧн на помалӧмаӧсь да йӧзӧдӧмаӧсь асланыс сайтын «Молодёжь против терроризма» видеоролик.
Сыктывкарын УМВД-са уголовнӧй розыск юкӧнысь юӧр сетан да телекоммуникация отсӧгӧн вӧчӧм мыж туялан отделениеӧн веськӧдлысь Андрей Кокшаров:
–Овлӧ, нылыд либӧ пиыд заводитӧ ӧтдортчыны. Ӧтарӧ дзоргӧ компьютерӧ либӧ телефонӧ, кодкӧдкӧ гусьӧн сёрнитӧ-гижасьӧ. Та дырйи дыр кежлӧ саймовтчылӧ аслас жырйӧ, мыссян-киськасянінӧ, асмогасянінӧ да мукӧдлаӧ. Виччысьтӧг кӧ пыранныд сы дорӧ, зэв ӧдйӧ кусӧдӧ компьютерсӧ либӧ телефонсӧ. Сэсся и заводитӧ пасьтасьны мӧд ногӧн. Шуам, ставсӧ бӧрйӧ сьӧд рӧмаӧс. И сёрнитанногыс вежсьӧ. Верстьӧлы вочавидзӧ дженьыда, дӧзмӧмпырысь да быттьӧ весиг скӧра.
Казяланныд кӧ татшӧм вежсьӧмъяссӧ, оз позь чӧв овны. Медводз колӧ шыӧдчыны право доръян тэчасъясӧ, юӧртны та йылысь бать-мамыслы, тӧдсаясыслы. Оз ков вунӧдны и «Экстремизму – нет!» «веськыд йитӧд» йылысь.
Ӧлӧді эськӧ йӧзӧдны ас йывсьыд юӧр ӧтуввезйын. Овлӧ, ныв-зон юксьӧны асланыс тӧжд-могӧн да шогӧн. Татшӧмъяссӧ и корсьӧны вербуйтысьяс. Найӧ зэв бур специалист-психологъяс. Жаляддза кӧсйысясны отсавны, дорйыны, шуам, буллингысь да с.в.
Олӧмас вошӧм тыр арлыдтӧмаяс тшӧкыда пырӧдчӧны улич вылын санкциятӧг чукӧртчылӧмъясӧ.
Экстремист вежӧра верстьӧ татшӧм ногӧн ӧтуввез пыр ыззьӧдӧны да корӧны чукӧртчыны томуловӧс, тӧдӧмӧн тойлалӧны тыр арлыдтӧмаӧс оланпас торкавны.
14-15 арӧссянь том мортӧс вермасны кыскыны и административнӧй да весиг уголовнӧй кывкутӧмӧ. Нӧшта на, некымынысь кӧ вӧчис мыжсӧ, вермас веськавны и сутшкасьысь сутуга сайӧ. А бӧрас тайӧ «няйт пасйӧдыс» мӧдас конъявны олӧмас, удж вылӧ инасигас да с.в.
Весиг том мортыс кӧ мыйкӧ вӧчис тӧдтӧг, шуам, кытыськӧ кыскис экстремизм сяма сьыланкыв да меститіс ӧтуввезйын аслас лист бокын, но некытчӧ эз ыстав, эз разӧд ёртъясыслы, позьӧ жӧ сійӧс кыскыны кывкутӧмӧ да перйыны 10 сюрс шайт штрап. Ӧд сылӧн лист бокӧ вермасны пыравны мукӧд да кывзыны сьыланкывсӧ.
14-15 арӧсалы кад нин гӧгӧрвоны, мый ӧтуввезса пабликъясын, лист бокъясын экстремизм да терроризм сяма гижӧд, небӧг-брошюра, видеоролик либӧ аудиогижӧд разӧдӧмысь нинӧм бурыс оз ло.
Дерт, унджыкысьсӧ весиг верстьӧлы сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый ӧтуввезйын кутшӧмкӧ гижӧд лоӧ экстремизм сямаӧн. Ӧд став татшӧм гижӧд-роликсӧ дасьтӧны экстремизм-терроризм кузя специалистъяс. Но век жӧ унатор уськӧдчӧ синмад. Шуам, татшӧм гижӧд-роликас ышӧдӧны кодӧскӧ увтыртны, тшӧкыда весиг индӧны, кодӧс, кор, кӧні да кыдзи. Бур пӧ эськӧ, вӧчинныд кӧ татшӧм ногӧн, важӧн нин пӧ кад таӧ босьтчыны. Тшӧкыда гудралӧны-гугӧдӧны историянымӧс, ставсӧ петкӧдлӧны экстремизм ногӧн. Вермасны ошкыны да бур боксянь петкӧдлыны уна сюрс мортӧс виысьясӧс, нартитысьясӧс. «Велӧдысь» индӧ экономикаын тырмытӧмторъяс вылӧ, юклӧ йӧзсӧ нация да эскӧм серти. Став омӧльторйыс пӧ буретш мукӧд вераа эскысьяс да мигрантъяс вӧсна. Вермасны татшӧм роликас кодӧскӧ мыждыны оланпас торкӧмӧн власьт босьтӧмысь да мукӧдторйысь. Та дырйи «ышӧдысьыс» быттьӧкӧ некод дорӧ оз и шыӧдчы, вӧзйӧмъясыс лозунг сямаӧсь. Унатор и шуанног, гӧлӧс сайын. Но ставыс тайӧ йиджӧ том морт вежӧрӧ.
Кодсюрӧ весиг гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ шогмытӧм, ылӧдчана сайт. А немтор пӧ оз ло, видзӧдла кӧ, мый сэні гижӧны. И ачыс оз и тӧдлы, кыдзи веськалӧ налькйӧ.
Вежӧра, зумыд видзӧдласа том мортӧс сьӧкыд лёкас туйдны-велӧдны. Том «ловъяс» корсьысь экстремист-террорист медсясӧ асланьыс кыскӧ найӧс, кодъяслӧн абу зумыд видзӧдласыс. Татшӧмыс быттьӧкӧ сёй ёкмыль кодь: мый кӧсъян, сійӧс и лепит-вӧч.
Сэсся экстремизм-терроризм йылысь мӧвпъяс чужӧны томуловлӧн юрын, кор налы немтор вӧчнысӧ, кор вывті уна прӧст кадныс. Татшӧмъясыслы ставыс лоӧ веськодь. И бать-мамыс, и ёртъясыс, и странаыс, тшӧтш и асланыс олӧмыс.
<> Николай РАЗМЫСЛОВ. Снимокыс авторлӧн.