Гортын важӧн нин сулалӧ мича коз, ассьыс кадсӧ виччысьӧ оливье. Выльвося войӧ часі стрелкаяс ӧтлаасясны циферблатын медвылыс лыдпасас, а 00:05-ын салютъяс грымакылӧмӧн югзьӧдасны пемыдсӧ.
Быд войтырлӧн выльвоасян традицияыс ас. Сідз, эвенкъяс да нанаечьяс пасйӧны тайӧ гажсӧ гожӧмын. Тувинечьяс важ во бӧръя лунас зіля пелькӧдчӧны, а выльыслӧн медводдзаас дасьтысьӧны вӧчны кутшӧмкӧ ыджыд да тӧдчана удж. Калмыкъяс гирлянда пыдди ӧзтӧны лампада.
А эрзялӧн выльвося традицияясӧн миянӧс тӧдмӧдас Александр Данильчев, код дорӧ ас войтырыс шыӧдчӧны Зинёронь Сантяй нимӧн: эрзя кывсянь кӧ – Александр, Зиновийлӧн правнук.
Медшӧр озырлун
Кочкурово районса Сурвеле сиктын чужлӧм зон школа помалӧм бӧрын велӧдчӧма филологӧ Мордовияса госуниверситетын эрзя кыв да литература юкӧнын, помалӧма вузсӧ гӧрд дипломӧн.
– «Эрзя» – тайӧ «олӧм». Сідзкӧ, войтырыс олас дыр да ёна кыпалас-нималас, – тӧдчӧдіс Зинёронь Сантяй.
Университетса воясыс восьтӧмаӧсь Александрлы финн-йӧгра муяс, кӧні том морт тӧдмасьӧма рӧдвуж войтыръяскӧд. Волӧма сійӧ и Комиӧ. Зэв пӧ кажитчис тіянын, менӧ шоныда вочаалісны Микуньын, Помӧсдінын, Сыктывкарын. А университетын тӧдмалім коми литературалы подув пуктысь Иван Алексеевич Куратов йылысь.
Тайӧ каднас том морт велӧдӧма некымын коми кыв, сылӧн зэв бура артмӧ висьтавны «Видза оланныд, дона ёртъяс!», «Бур лун!», «Ыджыд аттьӧ!», «Ме тэнӧ радейта!», «Аддзысьлытӧдз!».
2011 восянь Александр велӧдӧ лицейын эрзя кыв, такӧд тшӧтш уджалӧ корреспондентӧн Мордовияса телерадиокомпанияын, национальнӧй вещанньӧ юкӧнын. Удитӧ пырӧдчыны и литератураӧ: вуджӧдӧ эрзя кывйӧ гижӧдъяс да сьыланкывъяс.
А 2019 воын корреспондентлы мойвиӧма ветлыны Россияса президентлӧн быдвося пресс-конференция вылӧ. Юалӧмсӧ сетны абу артмӧма, но Александрлӧн национальнӧй дӧрӧмыс ёна шензьӧдӧма Россияса да суйӧрсайса журналистъясӧс. Та вӧсна интервьюсӧ ковмӧма сетны аслыс, быдса кык час сёрнитӧма чужан войтыр да традиция йывсьыс.
Том морт пасйӧ: кывъяс – миян странаса медшӧр озырлун.
Гажӧдчан ру
Александр казялӧма, мый эрзялы выльвоасян руыс йиджӧ водз. Ӧнія традицияыс оз ёна торъяв мукӧд регионсаысь: вежонӧн водз йӧзыс пелькӧдчӧны-мыськасьӧны гортын, отсалӧны матыссалы быдпӧлӧс уджын, вайӧны вӧрысь чӧскыд дука да пашкыр лыска коз, мичмӧдӧны сійӧс чачаясӧн. Александрлӧн ыджыд мамыс пӧжалӧ панжакай – мордваса национальнӧй восьса пӧжас, пытшкӧсас пуктӧны картупель либӧ рысь. Выльвося пызан вылӧ эрзя лэптылӧны и ченькс – ас вӧчӧм курыд юантор.
Сиктса йӧзыс гажӧдчӧны-ветлӧдлӧны вӧвъясӧн, чукӧрӧн мунӧны культура керкаӧ видзӧдны праздниклы сиӧм уджтас, сьывны чужан кывйӧн. Медся нималана сьыланкывъясыс Лияна Бакайкиналӧн «Од иень кузнэ» (Выльвося ичӧтик коз), Ульяна Куликовалӧн «Од ие» (Выль во), «Мазый тейтерть project» котырлӧн «Эх якшамо телесь» (Мича нывъяс).
Выль восӧ паныдалігӧн эрзя ӧзтӧны сисьяс да кевмысьӧны, сиӧны ӧта-мӧдлы бур. Рӧштвосянь, кыдз и уна мукӧд регионын, эрзя кӧлядуйтӧны да гадайтчӧны: юасьӧны бур ловъяслысь асланыс олӧм-вылӧм йылысь.
Тайӧ войтырыслӧн Выль во – бипура гаж. И талун уна сиктын пестӧны бипур да чеччалӧны сы вомӧн. Йӧзыс эскӧны, мый татшӧм ритуалыс сӧстӧммӧдас мортсӧ вобыднас сибдӧм став лёксьыс да висьӧмсьыс.
Важысянь мордва выльвоасис 10 лунысь дырджык. Тайӧ кадколастнас найӧ нуӧдісны обрядъяс: нимӧдісны богиняясӧс – рӧдлы отсасьысь Юртаваӧс, йӧр видзысь Кардазаваӧс да керка-семья вӧсна тӧждысьысь Кудаваӧс. Тӧвся гажсӧ водзын пасйисны киштимань кудоын (йӧктан керкаясын). Кӧзяева мичмӧдісны оланінсӧ да корисны гӧсьтъясӧс. Кымын унджыкӧн локтасны киштимань кудоӧ, сымын бурджык да шудаджык лоӧ выль воыс. Пызан вылын медшӧр сёяныс вӧлі порсь яй. Эрзя чайтісны, мый буретш тайӧ пемӧсыс «кывкутӧ» вын-плодородие вӧсна. Чӧсмасьӧм бӧрын гӧсьтъяс йӧктісны, ворсісны шылада важся инструментъясӧн: волынка кодь фамӧн, кыкалӧм пу труба нюдиӧн да скрипка кодь гарзиӧн.
Калядань-чи – мордвалӧн Рӧштво куття лун. И эрзя, и мокша чайтісны, мый тайӧ луныс зіль кӧзяевалы вайӧ тыр-бур олӧм, ӧд сэки кузь тӧв бӧрын чужӧ шонді. Калядань-чи дырйи челядь гажа сьыланъясӧн ветлісны керкаысь керкаӧ, кӧні налы козьналісны торъя пӧжас – калядань прякат
Эрзя русӧ да культурасӧ гӧгӧрвоӧм могысь Александр вӧзйӧ ветлыны:
- Саранскын Степан Эрзя музейӧ
- Кочкурово районса Подлесная Тавла сиктын Йовлань Оло нима «Этно-кудо» музейӧ
- Мордовияса национальнӧй культура музейӧ
- Мордовияса национальнӧй драма театрӧ
- «Мордовское подворье» ресторанӧ
Виктория Королева.
Снимокъясыс Александр Данильчевлӧн.