Тик-так, тик-так. Часі стрелкаяс нинӧм вылӧ видзӧдтӧг тотшкӧны-котӧртӧны водзӧ. Час, мӧд, коймӧд… Со и бара колис лун, бӧрсӧ он бергӧд.
Часі историяын туясьысьяс торйӧдӧны кык кадколаст. Ӧтиыс – первобытнӧй кадсянь Шӧр нэмъясӧдз, а мӧдыс – дас сизимӧд нэмсянь ӧнія лунӧдз.
Дерт, часіӧн вӧдитчылӧмаӧсь и медся важ олысьясыс. Сӧмын сэки тайӧ вӧлӧма муӧ сюйӧм бедь, кодсянь шонді улын тӧдчӧма вуджӧр – йӧзыс видзӧдӧмаӧсь, кӧніджык сійӧ да сёр-ӧ нин кадыс. Сы серти сэсся и олӧмаӧсь. Кад тӧдмавлӧмаӧсь и дзоридз-быдмӧг, шонді да тӧлысь вылӧ видзӧдӧмӧн. Шонді часі бӧрын «чужӧмаӧсь» ваӧн да лыаӧн «уджалан» кад петкӧдлысьяс.
Вӧлӧмкӧ, грекъяс медводдзаясӧн вӧзйӧмаӧсь «час» кыв – торйӧдӧмаӧсь лунсӧ дас кык юкӧн вылӧ. И со ӧнӧдз на миян часіын лыдпасыс 12.
Неуна сёрӧнджык Китайса И Син монах мӧвпыштӧма да лӧсьӧдӧма ваӧн уджӧдан спускӧвӧй механизма часі: сійӧс бергӧдлӧма торъя кӧлеса, но стӧч кад абу петкӧдлӧма.
XIII нэмын Европаын мӧвпыштӧмаӧсь механика часі, авторыс абу тӧдса. XIV нэмын Италияса медводдзаясӧн ӧшӧдӧмаӧсь башняса часі, кӧні вӧлӧма циферблат, стрелка, ӧшалӧма груз. Татшӧм кад петкӧдланыс весиг бомгӧма.
XVII нэмын Галилео Галилей вӧзйӧма йӧзыслы маятник механизма часі. Туясьысьлысь выльӧн восьтӧмторсӧ заводитӧмаӧсь сӧвмӧдны водзӧ и мукӧд учёнӧй.
XVI нэм помын мӧвпыштчӧмаӧсь и киын новлан часі йылысь. Голландияысь мастер Петер Генлейн медводдзаӧн лӧсьӧдӧма колана схема. Сэки киын новлан часіыд лыддьыссьӧма ань мичмӧдчанторйӧн да шусьӧма браслетӧн. Мужичӧйяс новлӧдлӧмаӧсь часісӧ чеп йылын зептас.
Мужичӧйяс пӧвстысь медводдзаясӧн кианыс пысалӧмаӧсь часітӧ Англияса салдатъяс. Война дырйи тадзсӧ кокньыдджык вӧлӧма видзӧдны кад бӧрся.
XIX-XX нэмъяс часі сӧвман историяын лоӧмаӧсь зэв тӧдчанаӧн: туясьысьяс мӧвпыштӧмаӧсь и кварц батарейкаа кад петкӧдланӧс. Сійӧ вӧлӧм стӧчджык. Но медводдза татшӧм часісӧ вӧчӧмаӧсь вывті ыджыдӧн. А 1969 воын Японияса водзмӧстчысьяс козьналӧмаӧсь мирлы медводдза кварц часі, ичӧтикӧс, киӧ тӧранаӧс.
Неуна сёрӧнджык «чужӧмаӧсь» электроннӧй часіяс, кодъяс уджалӧны электромагнитнӧй датчик отсӧгӧн.
Таысь кындзи мирын эмӧсь и атомнӧй часіяс, кодъяс мунӧны цезия атом вылын, зэв донаӧсь, да наӧн вӧдитчӧны сӧмын спутникӧвӧй навигацияын.
Ӧнія кадӧ ёна паськалӧма телефон приложенньӧӧн йитчан «сюсь» часі, но эмӧсь и важся кодьсӧ новлысьясыс.
– Водзын чайті, мый часітӧ гежӧд морт нин новлӧ, сӧмын ӧніясӧ. А вӧлӧмкӧ… Мукӧддырйи луннас миян дорӧ шыӧдчас кызьысь унджык морт: ӧтилы колӧ батарейка вежны, мӧдлысь видзӧдлыны, мыйла стрелкаыс сувтласьӧ… Вайлӧны и вывті дона часі, код вӧсна кывкутӧмысь весиг тірӧдӧ. Но вӧчам, отсалам йӧзыслы мыйӧн вермам, – юксис Сыктывкарысь часі мастерскӧйӧн веськӧдлысь Ксения. – Велӧдам уджӧ и томджыкъясӧс, ӧд ӧні торъя велӧдчаніныс абу. Мед оз жӧ ло сідз, мый некымын во мысти некодлы лоӧ дзоньтавны часітӧ. Мастерскӧйӧ пыравлысьяссӧ олӧдам: механизм бӧрсяыд колӧ бура видзӧдны, видзны сійӧс косінын, ас кадӧ нулыны специалист дорӧ весавны. Медым эз ло сідзи, мый киад часі, а вочавидзны «Кымын час?» юалӧм вылӧ он вермы…
Надежда Пунегова.
Серпасыс Кристина Кривошеевалӧн.