Кӧть кодлысь эн юав, быдӧн вочавидзас, мый куритчӧм «оз югдӧд юр». Но та вылӧ видзӧдтӧг Комиын олысьяс пиысь матӧ комын прӧчентыс шпуткӧ чигарка. Миянысь унджыкӧн тшынасьӧны сӧмын Алтайын (34,2%), Сахалинын (33,5), Магадан обласьтын (31,9) да Ненеч автономия кытшын (30,4).
Куритчысьясысь джынйыс луннас ӧзтылӧ дасысь унджык папирос-сигарет. Унджыкыс куритчыны заводитӧма 15-20 арӧсын.
2013 воын Россияын вынсьӧдісны оланпас, коді ёна сьӧктӧдіс куритчысьяслысь олӧмсӧ. Тшынасьны позьӧ сӧмын урчитӧминын, лавкаын донсяліс табак-сигарет, и сійӧс сайӧдісны торъя джаджйӧ. А нӧшта пачкаас гырыся гижисны, мый табак омӧльтӧ дзоньвидзалунтӧ, да ляскисны куритчӧм помысь тшыкӧм горш, вом, ты да вир-яй мукӧд юкӧнлысь повзьӧдчана снимокъяс.
Унаӧс-ӧ тайӧ ӧлӧдіс нёнявны чигаркатӧ? Кутшӧм лёк вир-яйыдлы табаксьыс? Кыдзи таысь ӧлӧдны челядьӧс?
Республикаса юралысьлӧн Общественнӧй приёмнӧйын тайӧ юалӧмъяс вылас вочавидзисны томуловкӧд зільысь специалистъяс.
Коми Республикаын йӧзлысь дзоньвидзалун видзан министерствоысь медпрофилактика кузя главнӧй специалист Татьяна Лыюрова:
–Табак гартысь-иналысьяс пыр мудеритчӧны, вӧзйӧны мича тубраса, кузь, вӧсньыд да чӧскыд дука сигарет. Но оз ков ылавны – куритчӧмысь лёкыс йиджӧ аслыс шпуткысьыслы и сыкӧд орччӧн сулалысь куритчытӧм мортлы. Бӧръяыслы пӧ весиг ёнджыка на.
Никотинсӧ лолалігӧн вир-яйным сійӧс кыдз вермӧ бырӧдӧ, тышкасьӧ сылы паныд, артмӧдӧ аслыссяма нейтрализатор. И коставлам кӧ куритчӧмысь, вир-яйным оз дугды сійӧс артмӧдӧмысь, велалӧма нин да. А никотиныс кӧ абу, вир-яйным юр вемӧ ыстӧ юӧр: колӧ пӧ куритчыны!
Но таысь кӧ позьӧ на кыдзкӧ мынтӧдчыны пластыр-таблеткаӧн, ёна сьӧкыдджык венны вежӧртӧ. Ӧд куритчӧмыс – тайӧ дзонь ритуал. Мортыс велалӧ кутшӧмкӧ кадколаст мысти ветлыны куритчанінӧ, аддзысьлыны сэні тӧдсаяскӧд, варовитыштны, шпуткигад пӧ и тӧдмасьнытӧ кокньыдджык. Чигарка нёнялігӧн вир-яйыд артмӧдӧ сідз шусяна «шуда гормон». Таысь ӧтдор артмӧны дофамин, серотонин, норадреналин, окситоцин. Мортыс чайтӧ, мый гӧгӧр ставыс лючки, вунӧдӧ мудзсӧ да тӧжд-могсӧ, сылы нимкодь да лӧсьыд.
Тшыг кынӧм вылӧ кӧть мыйӧн лолав, вомад артмӧ дуль, а гыркад – сок. А сёян пыдди ми ньылалам никотин. Тайӧ регыд мысти вайӧдас гастритӧдз, язваӧдз, сӧп висьӧмӧдз да лёк пыкӧсӧдз. Куритчӧмысь омӧльтчӧ сьӧлӧмыд да сӧныд, вирыд. Чигарка шпуткысьяс тшӧкыдджыка нёрпалӧны диабетӧн.
Быд минут мортыс шӧркодя лолыштӧ дас квайтысь-дас сизимысь. Тыӧ веськалӧ колана мында кислород, коді сэсся разалӧ юр вемӧ да мукӧдлаӧ. А ми кӧ апыштам табак тшын, тыӧ кислородыс воас ёна этшаджык. Медся ёна сыысь «тшыгъялӧ» юр вемным. Артмӧ гипоксия. Торйӧн лёк тайӧ быдмысь мортлы, велӧдчысьлы. Кислород тырмытӧмла сылӧн омӧльтчӧ паметьыс, вежӧрыс.
Гипоксия вермас лоны и чужтӧм на кагуклӧн, мамыс кӧ помся нёнялӧ сигарет.
Табака сигарет шпуткигӧн косьмӧ вом пытшкӧсыд, горшыд, омӧльтчӧ тыыд. И кор лолыштігӧн сэтчӧ веськалӧ инфекция, вир-яйным оз нин сяммы водзсасьны сылы паныд.
Диспансеризация да медосмотр дырйи спирометрия петкӧдлӧ, мый быд сё мортысь дасыслӧн тыыс тшыкӧма куритчӧмысь. Но ӧд унаӧн оз петкӧдчывны врачыдлы. Тіян кӧ талун некыт оз на вись, эн чайтӧй, мый ставыс бур, да позьӧ шпуткыны сигарет. Куритчӧмысь лёкыс вир-яйыдлы тӧдчас во кызь мысти, кор тыад заводитчас фиброз.
Куритчысь мортлӧн пӧ нэмыс дас воӧн дженьыдджык. Но дугӧдчыны тайӧ пежсьыс некор абу сёр. Во 5-7 мысти вир-яйыд бӧр лоас дзоньвидза. Но унджыкыс тай куритчӧмсьыд дугӧдчӧ, кор сёр нин тайӧс вӧчны.
Сигаретысь ӧвтыштчӧм морт кутшӧмкӧ кад зэв букыш да скӧр. Тайӧ кадас сылы колӧ отсавны, мед бара оз босьтчы важас.
Унаӧн, торйӧн нин нывбаба, полӧны, шыбитам кӧ пӧ тшынасьны, пыр и тшӧгам. Да, татшӧмыс овлӧ, кор куритчан пыддиыс босьтчӧны помся номсасьны кампет-печенньӧӧн, семечки-ӧрекӧн, пӧжасӧн да мукӧд юмовторйӧн. А ті видлӧй сигаретсӧ вежны морковӧн, сэки он госсялӧй.
Коді кӧсйӧ мынтӧдчыны куритчӧмысь, позьӧ волыны поликлиникаӧ, кӧні эмӧсь та могысь торъя специалистъяс да жыръяс. Сыктывкарын позьӧ звӧнитны 20-10-79 номера телефон пыр.
Сыктывкарса администрацияын тӧдӧмлун сетан управлениеысь сӧветник Татьяна
Королёва:
–Тӧдӧмлун сетан да наука министерство индӧд серти быд во школаясын нуӧдам тест. Мӧйму арнас вӧлі воддза юкӧныс. Тест дырйиыс психолог сёрнитӧ велӧдчыськӧд да тӧдмалӧ, видліс-ӧ сійӧ сигарет, вейп, наркотик да мукӧд дурмӧдчантор. Тадзи эрдӧдӧны сідз шусяна риск котыр.
Мӧд юкӧнсӧ нуӧдім таво мартын. Та дырйи сёрнитам ныв-зонкӧд да налӧн бать-мамкӧд. Вӧзъям петкӧдчывны врач-наркологлы да мукӧд специалистлы. Гӧгӧрвоана, ставыс тайӧ ас кӧсйӧм серти. И бать-мам пиысь унаӧн ӧвтыштчӧны таысь. Найӧ оз кӧсйыны тӧдны, мыйӧн лолалӧ быдтасныс.
Пасъя, таво тестыс петкӧдліс, мый миян велӧдчысьясысь некод абу сетчӧма лёкас.
Минздравса специалистъяс тшӧкыда волӧны велӧдчан учреждениеясӧ. Быд во найӧ аддзысьлӧны квайтӧд да ыджыдджык класса 12 сюрс велӧдчыськӧд, сёрнитӧны накӧд, петкӧдлӧны куритчӧмысь ӧлӧдана буклет-плакат.
Велӧдчысьяслӧн дзоньвидзалун вӧсна тӧждысям и юркарын уна программа да план збыльмӧдігӧн. Некымын во нин пырӧдчам челядьлӧн да томъяслӧн безопасносьт программаӧ. Локтан во помӧдз вына на дзоньвидзалун программа, 2025 во помӧдз ёнмӧдам семья, а 2030-ӧдӧдз уджалам наркотиклы паныд водзсасян политика серти.
Миян специалистъяс уджалӧны и челядькӧд, и бать-мамныскӧд, и котырӧн, и быдӧнкӧд торйӧн. Нуӧдам уна сикас акция, конкурс, спорт да культура гаж. Ставыс тайӧ вермас ӧлӧдны челядьӧс лёкысь. Ныв-зонлӧн кӧ оз ло прӧст кадыс, найӧ оз мӧдны тӧв чужъявны вузасян шӧринын, паркын да подъездын. А ӧд буретш татшӧминъясас налы кӧвъялӧны лёк оласногсӧ.
Юркарын тыр арлыдтӧмъяслӧн делӧяс кузя юкӧнысь старшӧй инспектор Татьяна Тарабукина:
–Челядьлӧн куритчӧмысь тшӧкыда мыжаӧсь верстьӧ. Ӧти-кӧ, ӧткымын бать-мамлы веськодь, тшынасьӧ-ӧ быдтасыс. А, мӧд-кӧ, найӧ и асьныс гортаныс челядь дырйиыс куритчӧны. Бать-мам кӧ шпуткӧ, регыд и челядьныс пестасны чигарка.
2013 вося февраль 23 лунӧ вынсьӧдӧм 15-ӧд номера федеральнӧй оланпасысь 20-ӧд статья серти тыр арлыдтӧмлы оз позь куритчыны да ньӧбны папирос-сигарет. Рейдъяс дырйи унаысь казявлім: томулов корӧны кодӧскӧ ньӧбны куритчан, и унджыкысьсӧ верстьӧ морт ньӧбӧ. И оз сӧмын сигарет, но и курыдтор. Татшӧм веськодь йӧзсӧ кыскам административнӧй кывкутӧмӧ.
Сизим тыр арлыдтӧмлӧн куритчӧмысь бать-мамыслысь перйим штрап.
Томъяслы Сыктывкарса шӧринӧн веськӧдлысь Таисия Рочева:
–Бур, ныв-зонлӧн кӧ эм тӧдса, коді коркӧ куритчылӧма, а сэсся мынтӧдчӧма тайӧ лёкторсьыс да ӧлӧдӧ мукӧдӧс. Ыджыд пай куритчӧмлы паныд тышкасьӧмӧ асланыс бур примерӧн вермасны пуктыны нималана артистъяс, сьылысьяс, гижысьяс да сідз водзӧ.
Сійӧ жӧ рок-группаяс пӧвстас эмӧсь дзоньвидза оласног нимӧдысьяс. Татшӧмъясыслысь челядь кывзысьӧны.
Став миян зільӧмным вошӧ весьшӧрӧ, кор кутшӧмкӧ нималана, сідз шусяна медийнӧй морт юксьӧ куритчӧм ошкана мӧвпъясӧн. Сідз, неважӧн Наталья Чистякова-Ионова, кодӧс ми ёнджыка тӧдам Глюкозаӧн, ӧтуввезйын вӧзйӧма восьтыны школаясын челядьлы куритчанін. Менам нывлы пӧ некӧн шпуткыны урок костас. Асьныд мӧвпыштлӧй, кодлы ныв-зон мӧдас ёнджыка эскыны: тӧдтӧм дядьӧлы, коді дольӧ, мый тшынасьӧмысь нинӧм бурыс абу, либӧ радейтана сьылысьлы?
* * *
Неважӧн пыралі Сыктывкарса поликлиникаӧ. Сэні тшӧтш эм куритчӧмысь дугӧдчан жыр. Коридорас мукӧд врач дорӧ пукаліс унакодь висьысь. Том морт локтіс да нетшыштіс ӧдзӧс вугсӧ, но куритчӧмысь дугӧдчан жырйыс вӧлі пӧдса. Пукалысьясысь кодкӧ шмонитігмоз юӧртіс: врачыс пӧ петіс… куритчыны.
Нӧшта ӧти шмоньсора юалӧм:
Сигарет пачкаын гижӧма «Лёгкие», а мыйла водка сулеяӧ абу гижӧмаӧсь «Печень»? <>
Николай Размыслов.
Снимокъясыс авторлӧн.